کرج بود. از لحاظ فواصل کشت نیز مشاهده گردید که بیشترین ارتفاع بوته مربوط به فاصله کاشت 20 سانتی متر بود و کمترین ارتفاع را فاصله 5 سانتی متر به خود اختصاص داد. بیشترین درصد روغن و پروتئین و عملکرد دانه از رقم پلدشت بدست آمد و کمترین درصد روغن و پروتئین و عملکرد دانه نیز مربوط به رقم کرج بود. از لحاظ فواصل کشت نیز مشاهده گردید که بیشترین درصد روغن مربوط به فاصله کاشت 10 سانتی متر بود و کمترین درصد روغن را فاصله 5 سانتی متر به خود اختصاص داد. همچنین بیشترین درصد پروتئین مربوط به فاصله کاشت 5 سانتی متر بود و کمترین درصد پروتئین را فاصله 15 سانتی متر به خود اختصاص داد. از لحاظ فواصل کشت نیز بیشترین عملکرد دانه مربوط به فاصله کاشت 15 سانتی متر بود که اختلافی با تیمار فاصله کاشت 10 سانتی متر نداشت و کمترین عملکرد دانه را فاصله 5 سانتی متر به خود اختصاص داد.
کلامات کلیدی: ارقام کنجد، تراکم، عملکرد، درصد روغن و پروتئین.
 
 
مقدمه و هدف
کاشت دانه های روغنی از دیر باز مورد توجه کشاورزان در کشورهای شرقی بوده است و برخی از آنها جزو اقلام عمده صادراتی این کشورها محسوب می شدند . ایران از جمله کشورهایی است که کاشت برخی از دانه های روغنی انند کنجد، کرچک، گلرنگ و آفتابگردان در آن قدمتی طولانی دارد (بهدانی و راشد محصل، 1377). اما به رغم این سابقه دیرینه و وجود پتانسیل­های فراوان در زمینه تولید دانه های روغنی ، پیشرفت چندانی در این زمینه حاصل نشده است . اخیرا با توجه به نیاز روز افزون کشور به روغن، کنجد می تواند بعنوان یک گیاه صنعتی و روغنی مهم مطرح باشد (دیلی و همکاران، 1991). جهت رسیدن به عملکرد مطلوب علاوه بر افزایش حاصلخیزی خاک و استفاده از ارقام اصلاح شده، تامین رطوبت کافی از طریق آبیاری و تنظیم تراکم گیاهی در واحد سطح لازم می باشد کارآیی جذب انرژی تابشی بستگی به میزان سطح برگ و توزیع برگ ها در داخل سایه انداز گیاه زراعی دارد) قوش، 2000). در این ارتباط مهمترین عامل گیاهی که بر واکنش گیاه به تراکم مؤثر است توانایی قدرت ترمیم و انعطاف پذیری آن در ایجاد شاخه های باردار است  (بهدانی و راشد محصل، 1377؛ کرپنتر و برد، 1997). در مورد اثر تراکمهای مختلف گیاهی بر عملکرد و اجزای عملکرد کنجد گزارشات متعددی وجود دارد (اشوک و همکاران ، 1992؛ چیمان شته و دوبله، 1992؛ کسانموتری و بالابرامانیان، 1992؛ دالی و سینگ، 1982). با افزایش تراکم تا 50 بوته در متر مربع افزایش عملکرد گزارش شده است . نتایج برخی مطالعات حاکی از اثر تراکم بوته در واحد سطح بر روی تعداد کپسول در بوته می باشد (اشوک و همکاران، 1992؛ سارکار و سانیال، 2000؛ قانگارد و همکاران، 1991). همچنین همبستگی مثبتی بین تراکم بوته در واحد سطح و تعداد کپسول در واحد سطح مشاهده شده است (چیمان شته و دوبله، 1992). در مورد اثر تراکم در واحد سطح بر ارتفاع بوته گزارشات متناقضی وجود دارد (دوتا و همکاران، 2000؛ اسی بنسو، 1977) بطوریکه اشوک و همکاران (1992) گزارش کردند که تراکم بوته در واحد سطح اثری بر ارتفاع بوته ندارد اما قانگارد و همکاران (1991) عنوان کردند که با افزایش تراکم بوته در واحد سطح ، ارتفاع بوته افزایش می­یابد. عملکرد روغن یک صفت ژنتیکی است اما تحت تاثیر شرایط محیطی و تراکم بوته قرار می گیرد (سارکار و سانیال، 2000؛ کومار و همکاران، 1996). عملکرد روغن با عملکرد دانه رابطه مثبتی دارد بطوریکه با افزایش عملکرد دانه در تراکم های بالا ، عملکرد روغن نیز افزایش می یابد (دیلیپ و روی، 1991؛ قانگارد و همکاران، 1991؛ خاروارا و بیندرا، 1992). قوش و همکارن (1994) با مطالعه اثر تراکم بر خصوصیات کنجد گزارش کردند که درصد روغن کنجد تحت تاثیر تراکم قرار نمی گیرد.
 
فصل اول:  کلیات و بررسی منابع
1-1- کنجد
کنجد Seasamum indicum   متعلق به راسته Tubiflorae  و از خانواده Pedaliaceae می باشد که دارای 16 جنس و حدود 60 گونه است.
 
1-2- تاریخچه کشت کنجد
کنجد یکی از قدیمی ترین دانه های شناخته شده توسط بشر است . هر چند که بنظر می رسد اصل و منشاء این دانه به هند و قاره آفریقا برمی گردد، اما نخستین دست نوشته های مربوط به این دانه به حدود 3000 سال قبل از میلاد مسیح به تمدن  آشوری تعلق دارد. هرودوت مورخ یونانی (425-484  قبل از میلاد مسیح) در آثار خود به این گیاه در محدوده بین النهرین اشاره می کند و Watt منشاء اصلی کنجد را آسیا و ایران می داند. در قدیمی ترین اطلاعات می توان به کشت آن در ایران توسط حکام شهر اور در فواصل سالهای 2000-2130 قبل از میلاد یعنی 4000 سال پیش دسترسی یافت که اثبات می کند ایران یکی از نقاط عمده کشت کنجد بوده است (منصوری، 1381).
 
1-3- ترکیبات دانه کنجد
دانه کنجد به خاطر مقدار زیاد پروتئین و روغن آن ارزش غذائی بالائی دارد. دانه کنجد همچنین دارای مقادیر زیادی هیدرات­های کربن ،فیبر و مواد معدنی است. ترکیبات دانه کنجد در جدول شماره 1-1 آمده است (منصوری، 1381).
 
جدول شماره 1-1- ترکیبات موجود در بذر کنجد (منصوری، 1381).

ترکیبات
مقدار (درصد)
آب
7-6
پروتئین
28-20
روغن
55-48
قند
16-14
فیبر
8-6
مواد معدنی
7-5
 
دامنه تنوع مقدار روغن دانه کنجد (63-37 درصد ) بسته به اثرات ژنوتیپ و محیط بسیار گسترده است . دانه های سفید رنگ معمولا روغن بیشتری دارند. مقدار پوست با مقدار روغن همبستگی منفی دارد . دانه پوست­ کنده کنجد حدود 55 در صد روغن دارد .قریب 80-75 درصد از کنحد تولید شده در دنیا جهت استخراج روغن استفاده می شود. دو درصد تولید بعنوان مصرف بذر برای کاشت به کار می رود و بقیه بطور مستقیم به مصرف خوراک می­رسد (بی نام، 1378).
1-4- کیفیت روغن کنجد
روغن کنجد رنگ کهربائی یا زرد تیره دارد و بو و طعم آن مطلوب است. ارزش روغن کنجد از قدیم الایام برای پخت و پز و سایر مصارف به اثبات رسیده است. روغن کنجد جهت سرخ کردن مواد غذایی از دوامی استثنایی برخوردار است. خواص کلی روغن کنجد در جدول شماره 2 آمده است. 65 درصد از تولید جهانی کنجد به تولید روغن و 35 درصد آن بعنوان غذا مصرف می گردد (شکوه فر، 1390).
 
 
جدول شماره 1 – 2- ویژگی های روغن کنجد:

ویژگی ها
دامنه تغییرات
وزن مخصوص
924/0-902/0
ضریب شکست نور در 25 درجه سانتی گراد
4770/1-4760/1
عدد اسیدی
2/2-0/1
عدد یدی
113-103
عدد صابونی
200-186
در صد اسید های چرب آزاد
3-1
عدد غیر صابونی (درصد)
2-1
دمای دود کردن
165 درجه سانتی گراد
 
روغن کنجد حدود 80 درصد اسیدهای چرب غیر اشباع دارد که عمدتا مشتمل بر اسید اولئیک و اسید لینولئیک می باشد . حدود 20 درصد باقی مانده ترکیبات روغن کنجد از اسید های چرب اشباع مانند اسید استئاریک و اسید پالمیتیک تشکیل می شود . ترکیب اسید های چرب روغن کنجد در جدول شماره 3 آمده است (شکوه فر، 1390).
جدول شماره 1-3- ترکیب اسیدهای چرب روغن کنجد (درصد) :