مبحث نخست : سن، بزه دیدگی و ترس از جرم

سالمندی حقیقتی زیست شناختی است که در تمام طول تاریخ وجود داشته است. کاهش مرگ و میر همراه با رشد ضعیف زاد و ولد باعث شده است که جمعیت سالمندان در جهان افزایش یابد. امروزه مسائل و مشکلات سالمندان که با افزایش تعداد و نسبت آنان مرتبط است، به اندازه‌ای در میان ملل جهان اهمیت یافته است که سال 1999 میلادی سال بین‌المللی سالمندان نامیده شد. یکی از مشکلات مربوط به سالمندان، افزایش میزان آزار، خشونت و غفلت نسبت به آنها می‌باشد.

در این مبحث ضمن بررسی پدیده بزه‌دیدگی در میان سالمندان، به موضوع تأثیر سن بر ترس از جرم نیز خواهیم پرداخت.

گفتار نخست : بزه دیدگی سالمندان برحسب متغیر آسیب شناسانه سن

سالمند، موجود انسانی کاملی است که با توجه به وضعیت جسمانی و گاه روانی یا عاطفی، در برابر بزه و آزار، آسیب پذیری بیش تری داشته و در نتیجه سزاوار توجه و تدابیری متفاوت با دیگر بزرگسالان است. گرایش‌های نوین جرم شناسی – به ویژه بزه دیده شناسی- در چند دهه گذشته تحولی را در عرصه حقوق کیفری رقم زده است که به نام «حقوق کیفری خاص» و در زبان سیاست جنایی، «سیاست جنایی افتراقی» شناخته می‌شود. حقوق کیفری خاص از یک ارزش یا پدیده نو و در عین حال فنی به گونه ای تخصصی حمایت می‌کند؛ ارزش یا پدیده ای که در جامعه به اهمیت قابل توجهی برای حمایت اجتماعی انسان‌ها، دولت‌ها و. . . دست یافته است. در نتیجه، نگرش ویژه به سالمندان بزه دیده ایجاب می‌کند چگونگی رفتار با آنها با چگونگی رفتار با سایر بزرگسالان بزه دیده یکسان نباشد. زیرا سالمندان به علت ضعف جسمانی و گاه روانی و ویژگی‌های دیگر ممکن است مورد سوء استفاده دیگران قرار گیرند یا به ابزارهایی برای ارتکاب جرم تبدیل شوند. بدرفتاری با سالمندان یا «سالمند آزاری» را شاید بتوان یکی از تازه ترین گونه‌های خشونت علیه افراد مسن به شمار آورد که به تازگی به حوزه مطالعات بزه دیده شناسی وارد شده است. سالمند آزاری پدیده ای است که اغلب پشت درهای بسته خانه‌ها یا آسایشگاه‌ها و مراکز مراقبتی صورت می‌گیرد. «براساس تعریف دانشنامه جرم‌شناسی و کژروی سالمند آزاری عبارت است از هر فعل یا ترک فعل نامطلوب به زیان یک شخص سالمند که نمونه‌هایی همچون بدرفتاری بدنی، غفلت یا بی توجهی فعال یا منفعل، بدرفتاری عاطفی یا روانی، بهره کشی مادی یا مالی و نقض حق‌های مدنی را در بر می‌گیرد.» شبکه بین المللی پیش گیری از سالمند آزاری نیز تعریفی از سالمند آزاری ارائه داده است که در برگیرنده مفاهیم آزار، بی توجهی و غفلت است. : «فعل، ترک فعل یا عدم اقدام مناسب به صورت واحد یا مکرر، در هر رابطه‌ای که توأم با توقع اعتماد است و موجب آسیب یا ناراحتی و سلب آسایش سالمند شود.» پژوهش‌های جرم شناسانه نشان می دهد که بیش‌تر سالمند آزاری‌ها پنهان می‌ماند، سالمند آزاری اغلب نه به منزله یک جرم بلکه یک مسأله خانوادگی نگریسته می‌شود. پس از کشف سالمند آزاری، به طور معمول بزه دیده و مرتکب، آن را انکار می‌کنند. گزارش نکردن سالمند آزاری‌ها اغلب به این دلیل است که بیش تر در خلوت یا محیط خانه رخ می‌دهد، وانگهی شمار کمی از پرونده‌های گزارش شده به آمار رسمی راه می‌یابد.     گفتار دوم : بزه دیدگی سالمندان از نظر گونه شناسی جرایم نمونه‌ای از جرایمی که به اقتضای مسن تر بودن فرد واقع می‌شود، آزار و اذیت سالمندان در مکان‌های عمومی در برخی از نواحی محله است که از آن تحت عنوان «آزار و اذیت اجتماعی» یاد می‌شود. این مشکلی رو به رشد است که به موجب آن سالمندان سالمندان در مناسبات اجتماعی و تعاملات زندگی روزمره خود، آماج آزار و اذیت قرارگرفته و بزه دیده واقع می‌شوند. آزار و اذیت سالمندان ممکن است شامل سنگ‌اندازی، ایجاد مزاحمت، استهزا و امثال آن باشد و چه بسا ممکن است در برگیرنده اعمالی باشد که وصف مجرمانه پر رنگ‌تری را داراست. از قبیل مورد ضرب و شتم قرارگرفتن فرد سالمند، اخاذی، کیف قاپی و جیب بری که عمدتاً متعاقب حصول اطمینان مجرم از این موضوع می‌باشد که فرد سالمند به سبب آسیب‌پذیری و سالمندی خود نمی‌تواند به گونه شایسته‌ای از خود در برابر این نوع از جرایم محافظت کند. دومین نمونه مورد سوء استفاده قرارگرفتن سالمندان در مکان‌های خصوصی است. این مورد ناظر به سوء استفاده‌های جسمی، جنسی، روانی و مالی از سالمندان است که در چارچوب خانگی واقع می‌شود. مورد سوء استفاده قرار گرفتن سالمندان از منظر روابط قدرت و وضعیت اقتصادی، اجتماعی و آسیب پذیری سالمندانی که در معرض خطر بزه دیدگی قرار دارند، تبیین می‌شود. ماهیت فضاهای خانگی که در آنها سالمند در کنار سایر اعضای خانواده – که عمدتاً جوان هستند – زندگی می‌کند و موسسه‌های مراقبتی و نگهداری از سالمندان، گاه شرایطی را فراهم می‌کند که در آن سالمندان کمبود قدرت را تجربه می‌کنند به طوری که آنان ممکن است به مراقبت کنندگان جوان تر که دارای موقعیت اجتماعی و اقتصادی بالاتری هستند وابسته بوده و لذا در قبال سوء استفاده‌ها یا آزار و اذیت‌هایی که از سوی آنها علیه فرد مسن ارتکاب می یابد، نتوانند واکنشی نشان دهند. علاوه براین برخلاف گذشته که سالمندان تحت حمایت و مراقبت خانواده و فرزندان خود بودند، در دنیای امروز در اثر تحولات اجتماعی این افراد دیگر از چنین حمایتی برخوردار نیستند و خود باید عهده دار امور مهم خود باشند. در این شرایط پیداست که آنها به دلیل نبود حمایت پایدار از سوی افراد دیگر، آسیب پذیری بیش‌تری را تجربه خواهند کرد. حتی در مواردی اعضای خانواده، پرستاران و یا نهادهای مراقبتی خاص همچون خانه سالمندان که از سالمندان مراقبت می‌کنند، امکان سوء استفاده و غفلت از آنها وجود دارد. پدیده‌ای پنهان که می تواند سال‌ها این قشر آسیب‌پذیر را در معرض انواع سوء رفتارها و آسیب‌های ناشی از آن قرار دهد. احساس وابستگی و عدم حمایت اجتماعی از سالمندان باعث می‌شود که سالمندان اغلب به عنوان «بزه دیدگان خاموش » شناخته شوند. چرا که آنها ترجیح می‌دهند رفتارهای توهین آمیز را تحمل کنند تا این که بخواهند از رهگذر طرح شکایت علیه چنین افرادی، حداقل حمایتی را که از آن برخوردارند از دست بدهند. کاهش رویت پذیری جرایم ارتکابی علیه سالمندان مانند سوء استفاده‌ها و خشونت‌هایی که درون مؤسسات نگهداری سالمندان و حتی خانواده‌ها اتفاق می‌افتد، باعث می‌شود که این طیف از جرایم در زمره رقم سیاه بزه‌کاری قرار بگیرد و به ندرت کشف شوند.