فقر :
اول: وجود نیاز ضروری . این معنا همه انسانها را تا زمانیکه در دنیا هستند و بلکه تمام موجودات را شامل میشود . به همین معناست آیه «الا ای مردم شما نیازمند خدایید و خدا بی نیاز و ستوده است »

دوم: تهیدستی که در این ایات فقر به این معناست :« این صدقات برای ان نیازمندانی است که در راه خدا فرو مانده اند …از شدت خویشتنداری فرد بی اطلاع انان را توانگر می پندارد » و « صدقات در حقیقت از ان نیازمندان ومستمندان است »
سوم : فقر نفس که عبارت است از ازمندی و سیری ناپذیری .
چهارم : فقر و نیازمندی به خدا .همچنان که در ایه «پروردگارا به انچه از خیر و خوبی بر من نازل کرده ای نیازمندم» مقصود همین معنا از فقر است.^[۱۴]
سلامت روان : به معنی رفتار موزون و هماهنگ با جامعه ، شناخت و پذیرش واقعیتهای اجتماعی و قدرت سازگاری با آنها، ارضاء نیازهای خویشتن به طور متعادل و شکوفایی استعدادهای فطری خویش می باشد.^۲[۱۵]

۱-۷- پیشینه تحقیق:
دربخش کتاب :
۱-کتاب فقر، نابرابری درآمدی و مولفه های سرمایه انسانی ازدیدگاه اسلام
این تحقیق دردو بخش نظری و تجربی تدوین شده است. بخش اول شامل فقر، نابرابری درآمدی و مولفه های سرمایه انسانی دراسلام است که به بررسی فقرازدیدگاه اسلام ، انواع فقر،علائم آن، علل و عوامل فقردرآیات و روایات،آثارآن ،عوامل موثربرفقرو راهکارهای مقابله با آن می پردازد. درفصل دوم به واژه نابرابری در آیات و روایات وازدیدگاه متفکران اسلامی پرداخته می شود. درفصل سوم به جایگاه و اهمیت دانش در آیات و روایات و اهمیت بهداشت اشاره می کند و درفصل چهارم کار و تلاش دراسلام را مورد بررسی قرارمی دهد و ازبیکاری به عنوان یکی ازعوامل فقر یاد می کند. دربخش دوم به بررسی فقرو نابرابری و مولفه های سرمایه انسانی درکشورهای اسلامی می پردازد وچشم اندازی کلی دارد بروضعیت گروه کشورهای اسلامی، ساختار اقتصادی آنها، تولید و رشد و تورم وسرمایه گذاری و درپایان هم مروری مختصربرادبیات پژوهش دراقتصاد متعارف دارد.این کتاب کاریست ازحسین میسمی بامقدمه دکترصادق بختیاری استاد اقتصاد دانشگاه امام صادق (علیه السلام) که در سال ۱۳۸۸ به چاپ رسیده است.

۲- کتاب پدیده شناسی فقر و توسعه دربرگیرنده مقالات مختلف دراین زمینه است که درچهارجلد به کوشش دفترتبلیغات اسلامی استان خراسان درسال۱۳۸۰ به چاپ رسیده است. دراین مجموعه ابتدا هریک ازمسائل فقرو توسعه درقالب یک مقاله ازدیدگاه اقتصاد متداول مورد بررسی قرارگرفته است و سپس مقاله ای نگارش یافته که دیدگاه دین را درهمان مورد بررسی کرده است.شیوه نگارش مقالات اسلامی نیز به دو صورت متن و پانویس است که نخست مطلب درمتن به صورت قانونمند و فشرده آمده است وسپس درپانویس نمونه هایی از آیات و احادیث وارد شده است.
دربخش مقالات و پایان نامه ها :
۱- بررسی عوامل فقروشیوه های مبارزه با آن ازدیدگاه قرآن ومتون اسلامی عنوان پایان نامه زهره مولایی دررشته تاریخ و فلسفه است که درسال ۱۳۹۰ دفاع شده است.
هدف دراین پژوهش بررسی عوامل فقروشیوه های مبارزه با آن ازدیدگاه قرآن ومتون اسلامی بوده است. این پژوهش ازنوع بنیادی بوده و ازطریق بررسی واستفاده ازمنابع اصیل اسلامی (قرآن واحادیث) صورت پذیرفته است. روش پژوهش توصیفی – تحلیلی بوده و بدین وسیله عوامل تاثیرگذاردرتوسعه فقرو شیوه ها و راهکارهای زدایش این معضل اجتماعی با نگرش اسلامی مورد بررسی دقیق قرار گرفت. با توجه به این که فقریک پدیده نامطلوب اجتماعی است و گستره آن درجامعه به پیامدهای زیانبارهمه جانبه ای درکوتاه مدت و بلند مدت همراه می باشد،بدین خاطر مورد نکوهش همه ادیان وفرهنگهای بشری به ویژه دین مبین اسلام واقع شده است. دراین تحقیق با برسی فرهنگ غنی و پربار اسلامی نخست به شناسایی مفهوم فقرومشتقات آن درآیات و احادیث پرداخته و انواع فقرو دیدگاه های مختلف پیرامون آن مورد بررسی قرار گرفت و به دنبال آن به بررسی عوامل تاثیرگذار بر توسعه فقر در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی پرداخته شده است. در پایان شیوه های مبارزه با فقر با استناد به متون اسلامی بررسی گردیده و نتایج نشان داده است که پرداخت خمس، زکات، مالیات، صدقه، قرض و…. از جمله شیوه های مناسب برای مبارزه با این بلای خانمان سوزدرزمینه فردی و اجتماعی می باشد.
۲- فقرو بهداشت روانی ازدیدگاه دین و روانشناسی ازسید مهدی موسوی اصل- فصلنامه روانشناسی ودین –شماره ۴ – ۱۳۸۷
این مقاله، به پیامدهای گوناگون جسمی، فرهنگی ـ اجتماعی و روانی فقر بر بهداشت روانی می پردازد. فقر فرهنگی، انزوا، پرخاشگری، ضعف اخلاقی و دینی، کاهش عزت نفس، اضطراب و اختلالات روانی از جمله این آثار مخربند. رویکرد متون اسلامی به مسائل فقر و به معانی گوناگون آن در منابع دینی دیگر مباحث این مقاله است، دلائل عدم مطلوبیت فقر در این منابع عبارتند از: تضاد فقر با عدالت اجتماعی، پناه بردن به خداوند از فقر در ادعیه امامان معصوم، اهمیت دین برای انسجام اسلامی در جامعه، برنامه دین برای اهداف متعالی و عواقب نامطلوب فقر از منظر دین. سرانجام، توضیح و
تبیین مواردی که موهم این برداشت است که اسلام با مسئله فقرمخالفتی ندارد،بلکه آنراتاییدمیکند.
۳- مفهوم فقر از دیدگاه دین و دانش نوین و پیامدها و شیوه های رویارویی با آن ازدکتر سید محمود طباطبایی درفصلنامه مطالعات اسلامی ، شماره ۵۰، پاییز و زمستان ۱۳۷۹
فقر یک پدیده نامطلوب اجتماعی است که وجود و گستردگی دامنه آن در جامعه به پیآمدهای زیان آور همه جانبه ای در کوتاه مدت و درازمدت می انجامد. این پدیده شوم در همه ادیان و فرهنگهای بشری نکوهش، برای زدودن آن از جامعه راه ها و روش های گوناگونی پیشنهاد شده است.
با یک نگرش عمیق در فرهنگ غنی و پربار اسلامی نخست به شناسایی مفهوم فقر پرداخته ، پس از آن به ارزیابی مصادیق فقر در جامعه ایران اسلامی- می پردازد، سپس پیآمدها و راه های زدودن یامقابله با آن خواهیم پرداخت.

۴- بررسی مفهوم فقر از منظر قرآن و روایات ائمه اطهارازحسین غفورزاده و محمدمهدی عسگری
سال سوم، شماره اول -۱۳۸۸ – تخصصی مطالعات قرآن و حدیث.فصلنامۀ علمی در
فقر یک پدیده نامطلوب اجتماعی است که وجود و گستردگی دامنه آن در جامعه به پیآمدهای زیان آور همه جانبه ای در کوتاه مدت و دراز مدت می انجامد .
این پدیده شوم درهمه ادیان و فرهنگ های بشری نکوهش و برای زدودن آن از جامعه راه ها و روش های گوناگونی پیشنهاد شده است. در قرآن کریم و روایات متعددی نیز، فقر به عنوان عامل منفی در زندگی انسان معرفی شده است که باید به زودی رفع گردد.اما در مقابل، در برخی از روایات عباراتی پیرامون ستایش فقر و جایگاه فقرا نزد خداوند دیده می شود که ایجاد یک نوع تعارضی در این زمینه می نماید.
لذا حل تعارض روایات و تبیین موضع اسلام و شیوه مواجهه آن با مقوله فقر ضرورتی انکار ناپذیر است.
بررسی منابع اسلامی نیز مشخص می کند، مقتضای جمع وسازش میان اخبار متعارض این است که فقر و ثروت هر یک به نوبه خود نعمتی الهی است که بنده وظیفه دارد به مقتضای آن عمل کند و به همین دلیل دربیشتر دعاهای حضرات معصومین (علیه السلام)کفاف خواسته شده که سالمتر و کم خطرتر از طرفین آن است علاوه بر این، مقاله حاضر پدیده فقر را با استمداد از منابع تفسیری و فقهی مورد بررسی قرار داده است وجامعیت و نگاه دقیق به مسئله فقر و اقسام آن از جمله نوآوری این تحقیق است.
۵- طباطبایی(۱۳۷۹)نیز در مقاله خویش نخست، به شناسایی مفهوم فقر در فرهنگ اسلامی پرداخته، پس از آن به ارزیابی مصادیق فقر در جامعه ایران اسلامی و سپس پیآمدها و را ههای زدودن یا مقابله با آن پرداخته است.با مطالعه این آثار و دیگر آثار مرتبط، به خوبی وجه تمایز تحقیق حاضر با دیگرپژوهش ها روشن می شود.دراین اثر به صورت جامع به بررسی آیات قرآن و روایات معصومین (علیهم السلام)در مورد مفهوم فقر و اقسام آن وهمچنین حل تعارض روایات در مورد مدح و ذم فقر در اسلام پرداخته شده است و جنبه های دیگر مسئله نظیر مقایسه مفاهیم فقر و مسکنت با دو مفهوم فقر مطلق و نسبی و یا روش استنباط آنها از قرآن و حدیث اشاره شده است.
۱-۸- جمع بندی و نتیجه گیری
فصل دوم:
مفهوم فقر و انواع فقر
۲-۱- مفهوم فقر
۲-۱-۱- فقر از دیدگاه اهل لغت
فقر به معنای کندن ،حفر کردن ،فرود امدن حادثه بر کسی و شکستن پشت او ،پشت شکستن و درویشی است .گاه از فقر ،معنی فاقد بودن عموم مایحتاج حیات اراده میشود و به این معنی همه موجودات جز ذات اقدس الهی فقیرند که هرکس و هر چیز در افاضه فیض به باری تعالی عزاسمه نیازمند می باشد . غنی الذات تنها خداوند است و گاه فقر به نداشتن مال مراد باشد که برخی احادیث در ذم و نکوهش آن آمده و برخی احادیث در مدح وستایش آن . آری اگر فقر با صفاتی چون رضا و قناعت توام باشد فقیر به فقر و نداری خود راضی باشد و براین باور است که خدای مهربان این وضع را برای او پسندیده است .ولی اگر فقر بر فردی خام و بی مایه از معرفت به خدا درآید باری گران و آزمایشی بس خطرناک است که وی را به عیوبی چون ضعف نفس و حسد وغیبت و دروغ و دزدی و خیانت دچارسازد و چه بسا ناتوانی او از کشش این بار گران وی را به کفر کشاند^[۱۶].
مرحوم نراقی در تعریف فقرمی فرماید: فقر ضد غناست و آن عبارت است ازموجود نبودن آن چیزهایی که در زندگی به آنها نیاز بوده باشد.^[۱۷]
آیت الله مکارم شیرازی دراین باره چنین می نویسند: فقر عبارت است از فقدان یا کسری درآمد به نحوی که شخص مبتلا به این حالت مخارج شرعی و عرفی اش بیش از درآمد او باشد. به عبارت دیگرکسی است که مخارج سال خود و عیالاتش (زن و فرزندان و تحت تکلفش) را ندارد.^[۱۸]
فقر در لغت نامه دهخدا چنین تعریف شده است: فقرنداشتن مایحتاج است و تفاوت آن با فقد این است که فقد نداشتن چیزی است که بدان نیازی نباشد و آن را فقر نتوان گفت. بنابراین فقرا مردم مسکین و بی چیز را گویند، کسانی که حرفه ای ندارندیا صاحبان حرفه که حرفه آنها زندگیشان را کفایت نکند.^[۱۹]
خلیل بن احمد میگوید: «اَلْفَقْرُ فِى النَفسِ لا فِى الْمالِ تَعْرِفُهُ- وَ مِثْلَ ذاکَ الغنَى فِى النّفْسِ لا الْمال- یعنى فقر و نیازمندى حقیقى فقر نفسانى است نه فقر مالى که تو آنرا می شناسى، و هم چنین بى‏نیازى همان بى‏نیازى نفسانى یا عزت نفس و بزرگوارى است نه بى‏نیازى از جهت مال و ثروت.^[۲۰]
در قاموس فقر بدین معنا امده است:
فقر: حاجت. فَقِیر: حاجتمند واحتیاج را از آن جهت فقر گفته‏اند که آن بمنزله شکسته شدن فقار ظهر (ستون فقرات) است در تعذّر رسیدن بمراد (مجمع).
ناگفته نماند: حاجت یکدفعه حاجت ذاتى است مثل‏ یا أَیهَا النَّاسُ أَنْتُمُ‏ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِی الْحَمِیدُ اى مردم شما بخدا محتاجید و خدا اوست بى‏نیاز ستوده^[۲۱]. این شامل حال همه است حتى میلیاردرها،و یک دفعه بمعنى نادارى و بى‏چیزى است مثل‏:« وَ مَنْ کانَ‏ فَقِیراً فَلْیأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ‏»^[۲۲]
فاقِرَه‏: داهیه بزرگ. این از آنست که بلاى بزرگ پشت انسان را میشکند وَ وُجُوهٌ یوْمَئِذٍ باسِرَهٌ. تَظُنُّ أَنْ یفْعَلَ بِها فاقِرَهٌ.چهره‏هائى در آنروز درهم کشیده است توقّع دارد که بلائى کمرشکن بسرش آید.^{[۲۳] [۲۴]}
ابن فارس درباره معنای فقر می گوید: فقر:الفاء و القاف و الراء: أصل صحیح یدل على انفراج فی شی‏ء م
ن عضو أو غیر ذلک، من ذلک الفقار للظهر، الواحده فقاره، سمّیت للحزوز و الفصول الّتى بینها. و الفقیر: المکسور فقار الظهر من ذلّته و مسکنته. و من ذلک فقرتهم الفاقره، و هی الداهیه، کأنّها کاسره لفقار الظهر. و بعض أهل العلم یقولون: الفقیر: الّذى له بلغه من عیش. و أمّا الفقیر: فانّه مخرج الماء من القناه، و قیاسه صحیح، لأنّه هزم فی الأرض و کسر .^[۲۵]
ابن فارس می گوید: فقر عبارت است از: فاء و قاف و راء که اصل صحیح کلمه است و دلالت می کند بر گشایش در چیزیکه از عضو بدن باشد یا غیر آن و از این جهت «فقار اظهر» گودی پشت است و مفرد آن فقاره می باشدکه برای شکاف و گشایش در ستون فقرات است و فقیر به معنی شکسته شدن .و اهل لغت می گویند فقیر کسی است که آرزوی رسیدن به زندگی خوب را دارد و فقیر جایی است که آب خارج می شود از قنات و سنجیدن این نیز درست است . برای اینکه در زمین شکستی ایجاد شده و خرابی بوجود آمده است.
در جایی دیگر نیز فقر بدین معنا آمده است:
الفقر و الفقر: ضدّ الغنى، مثل الضعف و الضعف. و رجل فقیر من المال، و قد فقر فهو فقیر، و الجمع فقراء، و الأنثى فقیره من نسوه فقائر. و الفقیر:الّذى له ما یأکل، و المسکین الّذى لا شی‏ء له. و الفقره و الفقره و الفقاره واحده فقار الظهر، و هو ما انتضد من عظام الصلب من لدن الکاهل الى العجب .^[۲۶]
۲-۱-۲- فقر از دیدگاه اصطلاحی :
راغب اصفهانی می گوید فقر به چهار معنابه کار می رود:
اول: وجود نیاز ضروری . این معنا همه انسانها را تا زمانی که در دنیا هستند و بلکه تمام موجودات را شامل می شود . به همین معناست آیه « ای مردم شما نیازمند خدایید و خدا بی نیاز و ستوده است »
دوم: تهیدستی که در این ایات فقر به این معناست :« این صدقات برای ان نیازمندانی است که در راه خدا فرومانده اند …از شدت خویشتنداری فرد بی اطلاع آنان را توانگر می پندارد » و « صدقات در حقیقت ازآن نیازمندان ومستمندان است »
سوم : فقر نفس که عبارت است ازآزمندی و سیری ناپذیری .
چهارم : فقر و نیازمندی به خدا .همچنان که درآیه «پروردگارا به آنچه از خیر و خوبی بر من نازل کرده ای نیازمندم» مقصود همین معنا از فقر است.^[۲۷]
فقر عبارت است از نیازمندی انسان یا بی نصیب ماندن از چیزهایی که برای تامین زندگی او وکسانی که تحت تکفل او هستند کفایت می کند . به عبارتی دقیقتر :فقر عبارت است از نداشتن چیزهایی که آدمی در زندگی به آنها نیازمند است و ناقص یا اندک بودن امکاناتی که شکوفایی قابلیت آدمی ظهور استعدادهای او به آنها بستگی دارد .^[۲۸]
امام محمد غزالی درتعریف فقر چنین می گوید: بدان که فقر عبارت است از نیستی آنچه بدان حاجت باشد. اگر آنچه بدان حاجت افتد موجود باشد و برآن قدرت بوده محتاج فقیر نباشد و چون این فهم کردی شک نداری درآنچه هر موجودی جز حق تعالی فقیر است زیرا که محتاج است به دوام وجود و دوام وجود او از فضل باریتعالی است و این است معنی فقر مطلق. ^۱
خواجه عبدالله انصاری می گوید: بدان که فقر دو است : یکی آن که رسول خدا از آن استعاذت کرد و گفت « اَعوذُ بِکَ مِنَ الْفَقْرِ»و دیگر آن که فرمود :« اَلْفَقْرُ فَخْری». آن یکی نزدیک کفر است واین یکی نزدیک حق. اما آن که به کفر نزدیک است فقر دل است که علم و حکمت و اخلاق و صبر و رضا و تسلیم وتوکل از دل ببرد.اما آن فقر که گفت الفقر فخری آن است که مرد از دنیا برهنه گردد و در این برهنگی به دین نزدیک گردد.^۲
در قرآن فقر با تعبیرات گوناگونی مطرح گشته است:
۱-سیئه؛ گناه زشت: به فقر تفسیر شده است.« ََو بَلَونَهُم بِالحَسَناتِ وَ الَّسیئاتِ» ^۱و آنها را به خوبیها و بدیها بیازمودیم.درتفسیر علی بن ابراهیم قمی آمده است : یعنی« بِالسِعهِ وَ الْاَمْنِ وَ الْفَقْرِ وَ الْفاقَهِ الشِدَّهِ » (آزمودیم) با فراخی و امنیت و فقر و بینوایی و سختی.
۱-غزالی ،کیمیای سعادت ،ج۲، ص۴۲۵-
۲- انصاری ، عبدالله بن محمد ،منازل السائرین،
۳ -اعراف ۱۶۸ ،مترجمان ،ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القران ،ج۱۰ ،ص۱۰۰
از امام صادق علیه السلام نقل شده است که گفته اند: « حسنات» در کتاب خدا دو قسم است و «سیئات» نیز دو قسم است: از جمله حسناتی که خدا ذکر کرده است : سلامتی، امنیت ، فراخی در زندگی و رزق و روزی است . اینها را خداوند حسنات و نیکیها نامیده است و منظور از سیئه و بدی در اینجا بیماری و ترس و گرسنگی و سختی هاست.
۲- مسکنت : بیچارگی ؛ «وَ ضُرِبَت عَلَیهِمُ المَسکَنَهُ »^۱، بر ایشان مهربیچارگی و فروماندگی زده شد.در تفسیر قمی این آیه نیز به جوع و گرسنگی تعبیر شده است.
۳-قتر: سختی و تنگدستی؛« وَلَا یرهَقُ وُجُوهَهُم قَتَرُُ وَ لَا ذِلَّهٌ»^۲سختی و تنگدستی و زبونی چهره شان را نمی پوشاند.
۴-سوء : بدی و زشتی:«وَلَو کُنتُ أَعلَمُ الغَیبَ لَاستَکثَرتُ مِنَ الخَیرِ وَ مَا مسَّنِی السُّوءُ»^۳اگرغیب می دانستم سود بسیار می بردم و بدی به من نمی رسید. امام باقر علیه السلام سوء را دراین آیه به « فقر » تفسیر کردند.^۴
۱-آل عمران ۱۱۲،شریف لاهیجی ،محمدبن علی ،تفسیر شریف لاهیجی ،ج۱ ،ص۳۶۷
۲-یونس ،۲۶ ،قمی ،علی بن ابراهیم، تفسیرقمی ،ج۱،ص۳۱۱
۳-اعراف ،۱۸۸ ،سیوطی ،جلال الدین،الدر المنثور فی تفسیر الماثور،ج۳ ،ص۱۵۱

 

 

• • – هم : قصد کرد . ↑
  • – آن زن از فرط اشتیاق و میل به وصال یوسف اهتمام و اصرار می کرد . و اگر لطف خاص پروردگار و برهان مشهود خدا نبود ، یوسف ( به قتل آن زن ، به جهت درخواست گناه کبیره ) اهتمام می کرد . ولی ما یوسف را از ارتکاب عمل زشت منصرف نمودیم ، زیرا که او از بندگان معصوم خالص شده ما است . ↑
  • – چون زن عزیز ، مکر و ملامت زنان شهر را شنید ، آن ها را دعوت کرد و مجلسی بیاراست ، و برای ایشان تکیه گاهی فراهم ساخت ، و برای هر یک نفر ایشان کاردی و ترنجی آماده نمود . به یوسف که در کمال آراستگی و زیبایی بود ، دستور داد به مجلس درآید . چون بانوان مصری او را دیدند ، در جمال او خیره شدند ، و او را بزرگ دیدند . و چنان از خود بی خود شدند که به جای ترنج ، دست های خود را بریدند و گفتند : تبارک الله ! این پسر بشر نیست ، بلکه او فرشته بزرگواری است . ↑

• – براء : بی گناه . ↑
• – با آن که دلایل پاکدامنی و بی گناهی یوسف را دیدند ، باز چنین صلاح دیدند که او را برای مدتی زندانی کنند . ↑
• – همراه با یوسف ، دو جوان دیگر هم به زندان افتادند . به یوسف گفتند : یکی از ما خواب دیده که برای شراب ، انگور می افشرم. و دیگری گفت : من در خواب دیده ام که طبقی از نان روی سرم می برم ، و مرغ های هوا از آن نان می خورند. چون تو را از نیکوکاران و دانشمندان می بینم ، از تعبیر این خواب ها ما را آگاه کن . ↑
• – قلد : آویزان کردن . ↑
• – وشاح : زینت . ↑
• – اصفاد : ج صفد : غل و زنجیر. ↑
• – روزی پادشاه گفت : من در خواب دیدم که هفت گاو فربه را هفت گاو لاغر خوردند . و هفت خوشه سبز را هفت خوشه خشک شده نابود کردند .ای بزرگان ! این خواب و رویای مرا تعبیر کنید ، اگر علم تعبیر خواب را دارید . ↑
• – شاه گفت : او را نزد من بیاورید . فرستاده شاه نزد یوسف آمد . یوسف به او گفت : نزد شاه برگرد ، و بپرس که چه شد زنان مصر دست های خود را بُریدند . البته پروردگار من ، از مکر و حیله آن ها آگاه است . ↑
• – حصص : آشکار شد . ↑
• – قد : پاره شد . ↑
• – أخُون بالغیب : در نهان خیانت کنم . ↑
• – لوم : سرزنش ↑
• – شاه به زنان مصر گفت : حقیقت حال خود را که با یوسف مراوده داشتید ، بگوئید . گفتند : حاش لله! ما از او بدی و سوء قصدی نمی دانیم . همسر عزیز گفت : اکنون حق آشکار گردید . و من شخصاً میل داشتم که با یوسف مراوده کنم ، و او عفت ورزید ، و او از راستگویان است . ↑
• – من خویشتن را تبرئه نمی کنم ، زیرا که نفس اماره و سرکش ، شخص را به کارهای زشت می کشاند ، مگر آن که خداوند از نظر شفقت ، شخص را نگاه دارد ، چون که پروردگار من آمرزنده و مهربان است . ↑
• – یُصهر : ذوب شدن. ↑
• – شاه گفت : یوسف را بیاورید تا برای ملازمت خود او را آزاد سازم . چون شاه با یوسف مذاکره و گفتگو نمود . گفت : از امروز ، تو در نزد ما منزلت داری و امین ما هستی . ↑
• – ما ایوب را بنده صابری یافتیم چه نیکو بنده ای بود که دائم رجوع و توجهش به درگاه ما بود . ↑
• – و باز ای رسول یاد کن از بندگان ما ابراهیم و اسحق و یعقوب که همه صاحب اقتدار و بصیرت بودند . ↑
• – مسَّهُ : عارض شد . ↑
• – الضر : بدبختی . ↑
• – طودٍ : کوه . ↑
• – بَرَتک : تو را رنجور کرد . ↑
• – کرب : مصیبت . ↑
• – شعیب بازگفت ای قوم آیا طایفه من عزتش نزد شما پیش از خدا است و خدا را به کلی فراموش کردید خدای من به هر چه شما می کنید آگاه است . بازگفت ای قوم شما هر کاری که می توانید انجام دهید من هر چه موظفم خواهم کرد به زودی شما خواهید دانست که عذاب ذلت و خواری بر کدام یک از من و شما می آید و دروغگوی ما کیست پس شما منتظر باشید که من هم منتظر اویم . ↑

جهت

۴۱۶/۰وجود دارد۲۳/۰۸۸/۵تأییدآتانا سیوس(۲۰۱۳)، ساهین و زهیرکیتاپسی(۲۰۱۱)،آکر(۱۹۹۱) ، یو و دیگران(۲۰۰۰) ، زینبایر و بکی(۲۰۰۴) ، آتیلگان(۲۰۰۶) ، گیل و همکاران(۲۰۰۷) ، هرندی و رحیم نیا(۱۳۹۱)، گیلانی نیا و موسویان (۱۳۸۹)، شمس و دیگران(۱۳۸۷) ، ضربی و دیگران(۱۳۸۷) ، شفیع و دیگران(۱۳۷۸)

۵-۵٫ پیشنهادات تحقیق
۵-۵-۱٫ پیشنهادات کاربردی

• • با توجه به رابطه مستقیم متغیر خانواده و ارزش ویژه برند و نتیجه این پژوهش و پژوهشهای دیگران پیشنهاد می گردد که مدیران توجه خاصی به عامل خانواده داشته باشند.زیرا بدلیل شناخت اعضاء از یکدیگر و حس اعتمادی که میان افراد خانواده وجود دارد و خو گرفتی با یک محصول از دوران بچگی و ذهنیتی که از محصول که در ذهن افراد باقی می ماند باید یک خاطره خوب از مصرف محصول در خانواده در ذهن باقی بگذارند.مدیران بازاریابی میتوانند در تبلیغات خود نقش مصرف محصول در خانواده ها را پررنگتر کنند.

• • با توجه به رابطه مستقیم تبلیغات دهان به دهان و ارزش ویژه برند، پیشنهاد می گردد که با ایجاد شبکه های اجتماعی کاربر پسند یا ایجاد یک پنل مخصوص برای خود در شبکه های اجتماعی، ارتباطات بازاریابی و تبلیغات را افزایش داد. پیگیری و بررسی انتقادها و اطلاعاتی که در شبکه های اجتماعی بین افراد رد و بدل می شود و پاسخ و واکنش مناسب به آنها و حتی تشکیل یک کمیته بررسی به منظور بررسی ارتباطات دهان به دهان مثبت و منفی و مدیریت آنها در راستای موفقیت شرکت.

• • با توجه به رابطه تداعی برند و ارزش ویژه برند پیشنهاد می گردد که شرکت ها از عناوین و یا مفاهیم مثبت، جذاب و خاصی برای تداعی استفاده نمایند که با دیگر تداعی کنندها تداخل نداشته باشد همچنین به آسانی تداعی شود. مانند علامت ضربدر برای پاک که با دیدن هر علامت ضربدر به صورت ناخودآگاه کلمه پاک یادت نره در ذهن مصرف کننده تداعی میشود. شرکتها میتوانند با برنامههای حمایتی(از تیم های ورزشی ، گروه های فرهنگی ، هنری و…) یا کمک به سازمانهای خیریه ، مشارکت در فعالیتهای اجتماعی و… تداعی را تقویت کنند. به کاربستن بسته بندیها، طرحها و رنگهایی که با توجه به فرهنگ مردم آن منطقه، با پرستیژ، جلوه نماید. همچنین می توان از فروشگاههایی برای عرضه برندها استفاده کرد که تصویر آنها در ذهن مشتریان، نمادی از پرستیژ برندها باشد، زیرا تصویر ذهنی خوب، توجه، تماس ها و بازدیدهای بیشتری از سوی مشتریان بالقوه را به خود جلب کرده و تداعیهای مثبتی را در ذهن مصرف کنندگان، ایجاد مینماید.

• با توجه به رابطه وفاداری برند بر ارزش ویژه برند پیشنهاد می گردد که شرکتها محصولاتی به بازار عرضه کنند که از هر جهت بتواند مشتریان را راضی نگه داشته و باعث ایجاد وفاداری در آنان شود که دیگر سراغ برندهای دیگر نروند و تا آمدن محصول بعدی منتظر بمانند یا تمایل به پرداخت بیشتر پول داشته و یا تبلیغات دهان به دهان مثبتی در راستای تبلیغ و رشد و گسترش برند داشته باشند. مدیران باید پیوسته نیازها و خواسته های مصرف کننده گان و یا مشتریان را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و محصولات را با توجه به نیاز بازار به روزرسانی کنند و زمینه وفاداری مصرف کنندگان را فراهم سازند.
• با توجه به رابطه کیفیت بر ارزش ویژه برند پیشنهاد می گردد مدیران و مسئولین مربوطه شرکت ها به مقوله کیفیت درک شده توجه بخصوصی داشته باشند و بتوانند کیفیت درک شده خود را هر روز ارتقاء دهند که در این راستا میتوانند با بهره گرفتن از تکنولوژی های مدرن ، پاسخگویی مناسب به مشتریان در جهت حل مشکل، کیفیت درک شده را بالا ببرند. باید کیفیت به گونه ای باشد که هر وقت مشتری بخواهد محصول مربوطه را خریداری کند همیشه به آن برند اعتماد کند و از منظرش این برند بهترین کیفیت را داشته باشد.

۵-۵-۲٫ پیشنهادات برای تحقیقات آتی

• پیشنهاد می گردد در تحقیقات آتی از ابزار های دیگر مانند مصاحبه نیز استفاده گردد.
• پیشنهاد می گردد در تحقیقات آتی به سایر خدمات بانکداری الکترونیکی از جمله موبایل بانک و تلفن بانک پرداخته شود
• بررسی تاثیر دیگر متغیرهای بازاریابی اعم از تبلیغات ، قیمت ، ترفیعات بر ارزش ویژه نام و نشان تجاری
• پیشنهاد می گردد در تحقیقات آتی علاوه بر نظرات خانواده درباره برند به نظرات دوستان ، فامیل و … درباره برند نیز پرداخته شود و آنها را با یکدیگر مقایسه نمود

۵-۶٫ محدودیت های تحقیق

• ناکافی بودن ابزار پرسشنامه
• نپرداختن به سایر خدمات بانکداری الکترنیکی از جمله موبایل بانک و تلفن بانک
• بررسی نکردن تمام عواملی که بر ارزش ویژه برند تاثیر می گذارد
• بررسی نکردن عواملی مانند نظرات دوستان ، فامیل و … درباره برند

منابع:

1. 1. اخلاصی، امیر،(۱۳۹۲)، اصول برندسازی، با رو یکرد ارتباطات یکپارچه بازاریابی،تهران، انتشارات علمی علوم اجتماعی.
   2. ابراهیمی، عبدالحمید؛ خیری، بهرام ؛ یادگاری نیارکی، سمیه ،(۱۳۸۸)، ارزیابی عوامل موثر بر ارزش ویژه برند مبتنی بر نظر مصرف کننده،مجله مدیریت بازاریابی ، سال چهارم ، شماره ۷، صص۳۴-۴۷٫
   3. الهیاری ، اشکان. ۱۳۸۸ ، بررسی رابطۀ بین تصویر از عناصر معنا بخش برند و شناخت برند، براساس مدل ارزش ویژه برند مبتنی بر مشتری، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران ، دانشکده مدیریت
   4. انصاری،علیرضا،(۱۳۹۱)، عوامل موثر بر وفاداری مشتری،پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد رشت،مدیریت بازرگانی

نمودار ۴-۳- مقایسه سطوح دستورزی از نظر تعداد ردیف دانه در بلال

نمودار ۴-۴- مقایسه اثر متقابل سطوح نیتروژن و سطوح دستورزی از نظر تعداد ردیف دانه در بلال
۴-۳- تعداد دانه در بلال
تعداد دانه در بلال بطور معنیداری تحت تأثیر سطوح دستورزی (۰۱/۰≥P) قرار گرفت (جدول ۴-۱) به نحوی که بیشترین تعداد دانه در بلال (۰۰/۵۰۶) از تیمار شاهد بدست آمد و بین تیمارهای شاهد، پاکتگذاری روی بلال و برگزدایی جزئی تفاوت چندانی وجود ندارد و کمترین تعداد دانه در بلال (۱۳/۲۳۱) در تیمار حذف ۵۰ درصد بلال مشاهده شد (جدول ۴-۲، نمودار ۴-۵). تولنآر و دینارد (۱۹۷۸) مشاهده کردند که تیمار برگ زدایی ۲ هفته بعد از پیدایش نیمی از کاکلها، تعداد دانه های بلال را تحت تأثیر قرار میدهد. امام و ثقه لاسلامی (۱۳۷۸) گزارش کردند تعداد دانه در بلال در تیمار حذف انتهایی همه برگها ۱۱ درصد افزایش و در تیمار حذف همه برگها نسبت به شاهد ۸ درصد کاهش نشان داد. کارکوا و همکاران (۲۰۰۳) بیان کردند کاهش در تعداد دانه در بلال در اثر افزایش شدت برگزدایی نتیجه کاهش در فتوسنتز جاری است. از طرف دیگر تعداد دانه در بلال تحت تأثیر سطوح نیتروژن قرار نگرفت (جدول ۱-۴).
برهمکنش سطوح نیتروژن و سطوح دستورزی تأثیر معنیداری بر تعداد دانه در بلال دارد (۰۱/۰≥P) (جدول ۴-۱). بررسیها حاکیست که کاربرد ۱۱۰ کیلوگرم کود اوره در هکتار در تیمار شاهد بیشترین تعداد دانه در بلال (۰۰/۵۲۴) را سبب میشود و کمترین تعداد دانه در بلال (۵۰/۲۳۰) در تیمار عدم کاربرد کود اوره و حذف ۵۰ درصد بلال مشاهده شد. در هر دو تیمار کودی بیشترین تعداد دانه در بلال از تیمار شاهد و کمترین تعداد دانه در بلال از تیمار حذف ۵۰ درصد بلال به دست آمد (جدول ۴-۳، نمودار ۴-۶). همان طور که در نمودار برهمکنش سطوح نیتروژن و سطوح دستورزی مشاهده میشود با کاهش مبدأ (برگزدایی جزئی)، تعداد دانه در بلال نسبت به شاهد تفاوت معنیداری نداشت و تعداد دانه در بلال کاهش پیدا نکرد در صورتیکه محدود کردن مقصد (کاهش مقصد) سبب کاهش تعداد دانه در بلال نسبت به شاهد شد که این بدان علت است که ذرت گیاهی مقصد محدود است.

نمودار ۴-۵- مقایسه سطوح دستورزی از نظر تعداد دانه در بلال

نمودار ۴-۶- مقایسه اثر متقابل سطوح نیتروژن و سطوح دستورزی از نظر تعداد دانه در بلال
۴-۴- وزن هزار دانه
بر اساس نتایج جدول تجزیه واریانس ۴-۱ وزن هزار دانه در میان تیمارهای سطوح نیتروژن تفاوت معنیداری با هم نداشتند.
وزن هزار دانه بطور معنیداری تحت تأثیر سطوح دستورزی (۰۱/۰≥P) قرار گرفت (جدول ۴-۱) به نحوی که بیشترین وزن هزار دانه (۲۴/۲۶۳ گرم) از تیمار حذف ۵۰ درصد بلال و کمترین وزن هزار دانه (۷۹/۹۰ گرم) از تیمار پاکتگذاری روی بلال بدست آمد (جدول ۴-۲، نمودار ۴-۷). امام و تدین (۱۳۷۸) گزارش کردند حداکثر عملکرد دانه در بین تیمارهای برگزدایی از باقی گذاشتن دو برگ بالای بلال بدست آمد. لایر و همکاران (۲۰۰۴) گزارش کردند تشدید برگزدایی در ذرت باعث کاهش عملکرد دانه میشود و در نتیجه کاهش توأم برگ و عملکرد دانه سبب کاهش عملکرد دانه میشود. تولنآر و دینارد (۱۹۷۸) گزارش کردند تیمارهای برگ زدایی دیرتر، بر وزن دانه ها تأثیر گذاشته بود. پس از برگزدایی، مقدار کربوهیدراتهای محلول ساقه به سرعت کاهش پیدا کرد، که نشان دهنده تسریع در مصرف کربوهیدراتهای محلول ساقه برای رشد دانه ها بوده است. امام و ثقهالاسلامی (۱۳۷۸) گزارش کردند بیشترین وزن هزار دانه از تیمار حذف نیمه انتهایی تمامی برگها بدست آمد و کمترین وزن هزار دانه در تیمار حذف تمامی برگها مشاهده شد. آفرینش (۱۳۸۴) گزارش کرد بیشترین وزن هزار دانه از تیمار قطع برگها در ۳۰ روز پس از پایان گردهافشانی بدست آمد. بوراس و همکاران (۲۰۰۴) در بررسی اثر تغییر نسبت مبدأ-مقصد بر وزن خشک دانه در گیاه ذرت مشخص کردند که با کاهش فراهمی مواد پرورده در طول دوره پر شدن دانه، وزن خشک دانه ها کاهش شدیدی پیدا میکند ولی در مقابل، افزایش فراهمی مواد پرورده در ازاء هر دانه، واکنش قابل توجهی را نشان نمیدهد. این نتایج حاکی از آن است که گیاه ذرت در اغلب شرایط زراعی محصولی مقصد محدود میباشد. روی و بیسواس (۱۹۹۲) ابراز عقیده کرند سربرداری از بالای بلال باعث افزایش وزن هزار دانه میشود، درحالی که با افزایش تراکم گیاهی وزن هزار دانه کاهش مییابد.
برهمکنش سطوح نیتروژن و سطوح دستورزی در سطح ۵ درصد بر وزن هزار دانه تأثیر معنیداری داشت (جدول ۴-۱)، آنچنان که وزن هزار دانه در تیمار کاربرد ۱۱۰ کیلوگرم کود اوره در هکتار و حذف ۵۰ درصد بلال بیشترین مقدار (۹۶/۲۷۰ گرم) بود و کمترین وزن هزار دانه (۰۱/۸۴ گرم) در تیمار عدم کاربرد کود اوره و پاکتگذاری روی بلال مشاهده شد. در هر دو تیمار کودی بیشترین وزن هزار دانه در تیمار حذف ۵۰ درصد بلال مشاهده گردید که نشان دهنده این است که به دلیل کاهش مقصد، تسهیم مواد پرورده در دانه های باقیمانده افزایش مییابد که به علت مقصد محدود بودن ذرت است و کمترین وزن هزار دانه در تیمار پاکتگذاری روی بلال مشاهده شد (جدول ۴-۳، نمودار ۴-۸).

نمودار ۴-۷- مقایسه سطوح دستورزی از نظر وزن هزار دانه

نمودار ۴-۸- مقایسه اثر متقابل سطوح نیتروژن و سطوح دستورزی از نظر وزن هزار دانه
۴-۵- عملکرد دانه
عملکرد دانه بطور معنیداری تحت تأثیر سطوح نیتروژن قرا
ر نگرفت اما تحت تأثیر سطوح دستورزی قرار گرفت (جدول ۴-۱). آنچنان که بیشترین عملکرد دانه (۰/۸۳۶۸ کیلوگرم در هکتار) در تیمار شاهد مشاهده شد و بین تیمارهای شاهد و برگزدایی جزئی تفاوت معنیداری دیده نمیشود. کمترین عملکرد دانه به میزان ۵/۲۹۷۲ کیلوگرم در هکتار از تیمار پاکتگذاری روی بلال به دست آمد (جدول ۴-۲، نمودار ۴-۹). امام و ثقه الاسلامی (۱۳۷۸) گزارش کردند حذف تمام برگهای گیاه ذرت ۲۰ روز پس از ظهور کامل کاکل، باعث کاهش عملکرد به میزان ۵۲ درصد گردید. جونز و سیمونز (۱۹۸۳) و کارکوا و همکاران (۲۰۰۳) علت کاهش عملکرد دانه ذرت در اثر حذف برگها را کاهش در فتوسنتز جاری بیان کردند.
برهمکنش سطوح نیتروژن و سطوح دستورزی بر عملکرد دانه در سطح ۵ درصد تأثیر معنیداری داشت (جدول ۴-۱). عملکرد دانه در تیمار کاربرد ۱۱۰ کیلوگرم کود اوره در هکتار و برگزدایی جزئی بیشترین مقدار (۶۸۸۳ کیلوگرم در هکتار) بود و کمترین عملکرد دانه (۲۶۲۲ کیلوگرم در هکتار) در تیمار عدم کاربرد کود اوره و پاکتگذاری روی بلال مشاهده شد. در هر دو تیمار کودی، کم کردن مبدأ سبب تغییر در عملکرد دانه نشده است که حاکی از مقصد محدود بودن ذرت است (جدول ۴-۳، نمودار ۴-۱۰).

نمودار ۴-۹- مقایسه سطوح دستورزی از نظر عملکرد دانه

نمودار ۴-۱۰- مقایسه اثر متقابل سطوح نیتروژن و سطوح دستورزی از نظر عملکرد دانه
۴-۶- طول بلال
تأثیر سطوح مختلف دستورزی بر طول بلال معنیدار (۰۵/۰≥P) گردید (جدول ۴-۴) به نحوی که بیشترین طول بلال (۷۰/۳۳ سانتیمتر) از تیمار پاکتگذاری روی بلال بدست آمد و بین تیمارهای شاهد، پاکتگذاری روی بلال و برگزدایی جزئی از نظر طول بلال تفاوت معنیداری دیده نمیشود و کمترین طول بلال (۰۰/۱۹ سانتیمتر) در تیمار حذف ۵۰ درصد بلال مشاهده گردید (جدول ۴-۵، نمودار ۴-۱۱). کارکوا و همکاران (۲۰۰۳) گزارش کردند با افزایش شدت برگزدایی طول بلال کاهش مییابد. از طرف دیگر طول بلال در میان تیمارهای سطوح نیتروژن تفاوت معنیداری با هم نداشت (جدول ۴-۴).
بر اساس جدول تجزیه واریانس ۴-۴ برهمکنش سطوح نیتروژن و سطوح دستورزی در سطح احتمال ۵ درصد تأثیر معنیداری بر طول بلال داشت. بیشترین طول بلال (۳۸/۳۴ سانتیمتر) در تیمار عدم کاربرد کود اوره و پاکتگذاری روی بلال و کمترین طول بلال (۹۶/۱۹ سانتیمتر) در تیمار عدم کاربرد کود اوره و حذف ۵۰ درصد بلال مشاهده گردید. در هر دو سطح کودی پاکتگذاری روی بلال بیشترین و حذف ۵۰ درصد بلال کمترین طول بلال را داشت (جدول ۴-۶، نمودار ۴-۱۲).
جدول ۴-۴- نتایج تجزیه واریانس برخی خصوصیات زراعی ذرت

– در استعمال عرفی عبارت از این است که کسی، ساخت شی ای را از صنعت گر یا هنرمندی تقاضا کند.

 

بند دوم: تعریف اصطلاحی (فقهی- حقوقی)

 

از آن جا که استصناع به عنوان رابطه ای قراردادی از گذشته مطرح بوده است، فقها و حقوق دانان به آن توجهی خاص داشته و هر کدام به بیان تعریفی در رابطه با ماهیت استصناع از دیدگاه فقهی و حقوقی پرداخته اند که در ادامه به ذکر مواردی از این تعاریف می پردازیم.
-در دایره المعارف قاموس عام لکل فن ئ مطلب درباره کلمه استصناع چنین آمده است: الاستصناع فی الشرع بیع ما یصنعه الصانع عیناً، فیطلب من الصانع العمل و العین جمیعاً، فلو کان العین من المستصنع کان الاجاره لا استصناعاً^[۷]
-الاستصناع عقد مقاوله مع صاحب الصنعه علی ان یعمل شیئاً فالعامل صانع و المشتری مستصنع و الشی مصنوع و شرط ان تکون العین و العمل من الصانع، فان کان العین من المستصنع کان العقد اجاره
– الاستصناع هو عقد مع صناع علی عمل شی معین فی الذمه ای العقد علی شراء ما سیصنعه الصانع و تکون العین و العمل من الصانع، فاذا کانت العین من المستصنع لا من الصانع فان العقد یکون اجاره لا استصناعاً ^[۸]
-در اصطلاح فقهی و حقوقی، استصناع قراردادی است که به موجب آن یکی از طرفین قرارداد، در مقابل مبلغی معین، ساخت و تحویل کالا یا طرح مشخصی را در زمان معین نسبت به طرف دیگر به عهده می گیرد.^[۹]
-در کتاب قوانین فقه اسلامی درباره عقد استصناع چنین گفته شده است: « استصناع مقاوله ای است که واقع می شود با اهل صنعت که چیزی درست کنند. در این عقد عامل صانع و مشتری را مستصنع و موضوع را مصنوع می نامند. بنابراین عقد، شیی مصنوع نتیجه عمل و عینی است که صانع تسلیم می کند و به طوری که ملاحظه می شود، مصنوع در هنگام انعقاد عقد موجود نیست و در آینده درست شده تحویل می شود. مع ذلک این عقد را فقها استحساناً و استناداً به سنت و اجماع تجویز نموده اند.^[۱۰]
– در ترمینولوژی حقوق نیز در ذیل کلمه استصناع چنین آمده است: سفارش های صنعتی از مشتریان به سازندگان مانند سفارش ساختن یک دست مبل یا یک اتومبیل فیات مخصوص یا روکش چوبی رادیاتورهای شوفاژ منازل. سفارش پذیر، مصالح را از خود می گذارد. این عقد مرکب از بیع (در رابطه با مواد اولیه) و اجاره عمل است.^[۱۱]
-مراد از عقد استصناع یا قرارداد سفارش این است که کسی به نزد صنعت گر بیاید و از او بخواهد که تعدادی از کالایی را که می سازد به ملکیت او درآورد. در این حال قراردادی میان این دو به امضاء می رسد که صاحب صنعت تعداد مورد توافق نامه هم مواد کالا و هم عملیات ساخت، بر عهده سازنده می باشد.^[۱۲]
با توجه به تعاریف ارائه شده توسط فقها و حقوقدانان و عرف حاکم بر این قرارداد، عقد استصناع را می توان چنین تعریف کرد:
« استصناع عقدی است که به موجب آن یکی از طرفین متعهد به پرداخت عوض در ازای مالی می شود که به سفارش او، توسط طرف دیگر قرارداد ساخته خواهد شد و در زمان مقرر تحویل او می گردد.»
با توجه به تعریفی که از عقد استصناع ارائه کردیم، در ادامه برای روشن تر شدن موضوع به بیان ارکان و ویژگی های عقد استصناع خواهیم پرداخت.

 

 

 

گفتار دوم: ارکان عقد استصناع

 

ارکان عقد استصناع عبارتنداز : ^[۱۳]

 

بند اول: طرفین قرارداد

 

در قرارداد استصناع، سفارش دهنده را مستصنع و سازنده (صاحب صنعت) را صانع می گویند، مستصنع و صانع باید شرایط عمومی طرفین قراردادها مانند بلوغ، عقل، رشد، قصد و اختیار را دارا باشند، همان طور که خواهد آمد در ماهیت فقهی قرارداد استصناع اختلاف نظر هست، برخی از فقها آن را در قالب یکی از قراردادهای خاص می دانند و برخی آن را قرارداد مستقلی می پندارند، اگر قرارداد استصناع را یکی از قراردادهای خاص بدانیم، افزون بر شرایط عمومی قراردادها، طرفین باید شرایط قرارداد خاص را نیز دارا باشند. برای مثال، کسانی که قرارداد استصناع را نوعی بیع می دانند. در این صورت طرفین معامله بر اساس ماده ۳۴۵ ق.م باید علاوه بر اهلیت قانونی برای معامله، اهلیت برای تصرف در مبیع یا ثمن را نیز داشته باشند.

 

بند دوم: عقد (ایجاب و قبول )

 

قرارداد استصناع به عنوان عقدی صحیح همانند سایر قراردادها، نیاز به ابراز اراده و رضایت طرفین به انعقاد قرارداد دارد و البته این ابزار اراده می تواند به صورت گفتاری، نوشتاری و یا عملی ( با دادن پیش پرداخت)، منعقد گردد و هر لفظ و عملی که مقصود طرفین را برساند، کفایت می کند.

 

بند سوم: موضوع استصناع

 

به کالا یا پروژه ای که سفارش ساخت آن داده می شود، موضوع قرارداد استصناع یا مستصنع می گویند، مصنوع باید افزون بر جواز ساخت از جهت شرعی و قانونی، قابلیت ساخت و تحویل در مقرر را داشته باشد.
هر نوع کالایی که نیاز به ساخت شدن و پدید آمدن به وسیله صنعت گر یا هنرمند یا سازنده داشته باشد مانند کشتی، هواپیما، درو پنجره، کفش و غیره می تواند موضوع عقد استصناع واقع شود. خصوصیات و صفات مورد استصناع باید هنگام سفارش به صورت کامل معین شود.
مورد استصناع باید هنگام عقد موجود نباشد. بنابراین اگر صنعت گر فردی از مورد معامله را قبلاً ساخته و آماده داشته باشد، معامله مذکور بیع معمولی است. همچنین، مواد اولیه مورد استصناع باید توسط صانع تهیه شود و در صورتی که مواد اولیه توسط مستصنع تهیه گردد، معامله مذکور اجاره اشخاص می باشد و صانع فقط نقش اجیر را خواهد داشت.

 

بند چهارم: عوض

 

مبلغی که در قبال ساخت و تحویل کالا یا پروژه پرداخت می شود را عوض استصناع می گویند، عوض در قرارداد استصناع همانند سایر قراردادها به طور معمول پول رایج است، اگر چه می تواند کالا و خدمت نیز باشد. اگر قرارداد استصناع را یکی از انواع قراردادهای خاص شناخته شده بدانیم، عوضین علاوه بر شرایط عمومی، باید شرایط عوضین آن قرارداد خاص را نیز داشته باشند. برای مثال اگر استصناع را از مصادیق بیع سلف بدانیم به اعتقاد مشهور فقها بایستی کل عوض در مجلس عقد پرداخت شود. اما اگر استصناع را قرارداد مستقلی بدانیم، عوض استصناع می تواند به صورت نقد، نسیه یا ترکیبی از نقد و نسیه باشد، به این معنی که بخشی از آن به صورت پیش پرداخت و بخش دیگر، طبق زمان بندی معین یا بر اساس پیشرفت تولید کالا، پرداخت شود.

 

گفتار سوم: ویژگی های عقد استصناع

 

چند نکته در قرارداد استصناع وجود دارد که آن را از سایر قراردادها متمایز می کند. این ویژگی ها عبارتند از این که:

 

 

1. 1. در قرارداد استصناع به طور معمول کالای مورد نظر (موضوع استصناع) موجود نیست و سازنده در آینده آن را ساخته و تحویل می دهد. (البته در برخی از انواع استصناع آن چنان که اشاره خواهد شد ساخت کالا تا مراحلی پیش رفته ولی تکمیل نشده است.)

 

1. 1. در قرارداد استصناع تهیه ی مواد اولیه و لوازم کار به عهده ی سازنده است، چرا که اگر مواد و لوازم توسط طرف دیگر معامله فراهم شود، قرارداد اجاره اشخاص خواهد بود نه استصناع.

 

1. 1. به طور معمول در زمان انعقاد قرارداد، کل ثمن پرداخت نمی شود؛ بلکه بخشی از آن به عنوان پیش پرداخت داده می شود و بخش دیگر به صورت دفعی یا تدریجی تا زمان تحویل کالا پرداخت می گردد.گاهی بخشی از آن به بعد از تحویل هم منتقل می شود.^[۱۴]در عقد استصناع بر خلاف بیع، علاوه بر کالای ساخته شده، عمل صانع هم مورد معامله می باشد.

 

1. 1. در عقد استصناع لازم است کالائی که مورد تعهد قرار می گیرد، معلوم باشد. یعنی باید جنس و نوع و مقدار آن تعیین شود.( بر خلاف عقد بیع عین معین که تعیین جنس و نوع و مقدار لازم نیست)

 

1. 1. مدت زمانی که صانع باید در آن مدت، کالای مورد نظر را ساخته و تحویل مستصنع دهد و همچنین مواعد زمانی که عوض باید به صانع داده شود، لزوماً باید معلوم باشد. در غیر این صورت، به سبب وجود غرر، استصناع باطل خواهد بود.

 

1. استصناع بر اساس عموم «اوفوا بالعقود» و همچنین قاعده «اصاله اللزوم» عقدی است لازم و طرفین قرارداد نمی توانند بدون وجود اسباب زوال قرارداد از آن سرباز زنند. لذا چنان چه صانع یا مستصنع از ایفای تعهدات خود خوداری کنند، الزام به اجرای آن می گردند و در صورت عدم امکان الزام به اجرا، قرارداد فسخ می شود.

 

گفتار چهارم: انواع استصناع

 

سفارش ساخت کالا و احداث پروژه به چند صورت قابل تصور است، که از جهت تحلیل فقهی و حقوقی متفاوت هستند و عرف در رابطه با آن دیدگاه های متفاوت دارد.^[۱۵]

 

بند اول : سفارش ساخت و تکمیل کالا یا طرح نیمه تمام

 

گاهی تولید کننده ای بدون سفارش، شروع به تولید کالایی چون قالی،ساختمان، کشتی و هواپیما کرده و مراحلی از تولید را پشت سر می گذارد،آن گاه مشتری آن را می بیند و تقاضا می کند تا تولید کننده آن را تکمیل کرده،تحویل او دهد. تولید کننده تقاضا را پذیرفته و طبق قرارداد متعهد می گردد در مقابل میلغ معینی (که به توافق می رسند) کالا را ساخته در زمان معینی تحویل مشتری دهد و مشتری نیز متعهد می شود بهای کالا را طبق قرارداد بپردازد.

 

بند دوم: سفارش ساخت تعدادی از کالای تولیدی یک تولید کننده

 

گاهی شخص حقیقی یا حقوقی به تولید کننده ای، سفارش تولید و تحویل تعداد معینی از کالای تولیدی آن تولید کننده را می دهد، برای مثال مدرسه ای یا دانشگاهی به کارخانه ای تولید کننده ی محصولات چوبی،سفارش ساخت هزار عدد میز و صندلی می دهد، یا شرکت حمل و نقلی سفارش ساخت پنجاه دستگاه کامیون به کارخانه ی خودروسازی می دهد و سازنده طبق قرارداد متعهد می شود در مقابل مبلغ معین در زمان مشخص کالاهای مورد نظر را ساخته و تحویل دهد.

 

بند سوم:سفارش ساخت کالا با ویژگی های خاص

 

گاهی سفارش دهنده، سفارش ساخت تعدادی کالا با ویژگی های خاص را به سازنده می دهد،برای مثال شرکت کشتی رانی یا هواپیمایی،سفارش ساخت کشتی یا هواپیمایی با ظرفیت، قدرت، دکوراسیون، رنگ و نقش خاصی را به کارخانه کشتی سازی یا هواپیما سازی می دهد و سازنده طبق قرارداد متعهد می شود در مقابل مبلغ معین در زمان مشخص کالای مورد نظر را ساخته و تحویل دهد.

 

بند چهارم:سفارش احداث طرح و پروژه ای با ویژگی های خاص

 

گاهی سفارش دهنده،سفارش احداث و تحویل طرح و پروژه ی خاصی با مشخصات معین را به سازنده می دهد، برای مثال دولت سفارش ساخت دانشگاه، دبیرستان یا بیمارستانی را در مکان معین با مساحت و ظرفیت و مصالح مشخص به پیمانکاری می دهد یا ساخت جاده، اتوبان یا فرودگاهی را به شرکت راه و ساختمانی سفارش می دهد و سازنده طبق قرارداد متعهد می شود طی زمان بندی معین در مقابل مبلغ معین، طرح مورد نظر را ساخته و تحویل دهد.
در این نوع طرح بر خلاف نوع قبل در زمان انعقاد قرارداد قسمتی از مورد معامله(زمین محل احداث پروژه) موجود است.

 

بند پنجم: سفارش ساخت برای انجام معامله

 

گاهی سفارش دهنده قراردادی با سازنده منعقد نمی کند،ولی در عین حال سفارش ساخت تعدادی کالا را می دهد و با سازنده قرار می گذارد که در صورت ساخت بر اساس قیمت معین از او خریداری کند.

 

گفتار پنجم:دیدگاه های فقهی و حقوقی درباره عقد استصناع

 

عقد استصناع، قراردادی نیست که به تازگی شکل گرفته باشد، بلکه از زمان های گذشته بین مردم مرسوم بوده و افراد در روابط اقتصادی خود از آن استفاده می کردند و بر اساس آن، از کسی که مهارت خاصی در زمینه ای داشته، می خواستند که برای آنها کالایی متناسب با ویژگی هایی کهتعیین می کنند، بسازد پس از اسلا م نیز این قرارداد بین مسلمانان مرسوم بوده و مطابق برخی نقل ها، پیامبر اکرم (ص) سفارش ساخت منبر به نجار^[۱۶] و انگشتر به زرگر ^[۱۷]را داده بودند.

همانطور که می دانیم در گذشته این قرار داد معمولاً برای روابط ساده اقتصادی نظیر ساخت کفش، ظرف، شمشیر و غیره مورد استفاده قرار می گرفت و لیکن به مرور زمان، موضوع قرارداد استصناع به تناسب پیشرفت صنعت و تکنولوژی توسعه یافته است و امروزه شامل انواع سفارش ساخت کشتی، هواپیما، قطار، فرودگاه، سد، بزرگراه، بیمارستان، دانشگاه و کالاها و طرحهای مشابه می شود.
از آنجا که این عقد در روابط میان مسلمانان معمول بوده، فقها و حقوق دانان مسلمان در عصرهای مختلف به بررسی ماهیت و احکام آن پرداخته اند که ما در بحث دیدگاه های فقهی و حقوقی استصناع ابتدائاً به ذکر آراء اندیشمندان مذاهب چهارگانه اهل سنت درباره عقد استصناع پرداخته و پس از آن، نظرات فقهای امامیه و حقوق دانان در این رابطه را بررسی خواهیم کرد.

 

بند اول: فقها و حقوق دانان عامه

 

در میان مذاهب چهارگانه اهل سنت تنها حنفی ها به صورت مبسوط به بحث از عقد استصناع پرداخته اند، ولیکن با بررسی کلام بزرگان سایر مذاهب می توان دیدگاه آنها درباره ماهیت استصناع را نیز تشخیص داد.
با توجه به مطلب فوق، در این قسمت ابتدا دیدگاه اصلی مذاهب مالکی و شافعی وحنبلی درباره استصناع را به صورت مختصر بیان نموده و سپس درباره دیدگاه فقهای حنفی به صورت مبسوط بحث می کنیم و پس از آن با توجه به اینکه حقوق دانان حنفی نیز در این زمینه به بیان نظرات خود پرداخته اند، به نحو مشروح درباره آن صحبت خواهیم کرد.
الف: استصناع در فقه مالکی
مالکی ها، استصناع را نوعی عقد سلف می دانند و احکام آن را در استصناع جاری می کنند.بنابراین، استصناع را در صورتی صحیح می دانند که کل مبلغی که باید سفارش دهنده(مستصنع) به عنوان عوض به صانع بپردازد، در اول عقد به او تأدیه گردد و موجل بودن آن را باعث بطلان استصناع می دانند.^[۱۸]
لازم به ذکر است که مالکی ها تاخیر پرداخت ثمن را تا سه روز جایز و آن را در حکم نقد می دانند.
ب: استصناع در فقه شافعی
شافعی در کتاب الام در ضمن فروعات سلف می نویسد:
«اگر سفارش دهنده شرط کند که (صنعت گر) برایش تشتی از مس و آهن و یا از جنس مس و سرب (یعنی تشتی که از دو جنس تشکیل شده باشد) بسازد،جایز نیست زیرا این دو خالص نیستند تا مقدار هر یک از آن دو شناخته شود.این شرط همانند رنگ در لباس نیست،زیرا رنگ لباس زیوری است که موجب دگرگونی ویژگی لباس نمی شود.اما این اقدام (ساختن کالا از دو عنصر) نوعی افزایش در مورد کالای ساخته شده است و چنین است، هرچیزی که سفارش ساخت آن داده شود.»
از این بیان شافعی چنین بر می آید که اگر مشکل، دو جنس بودن کالای سفارشی فوق باشد،نفس سفارش ساخت اشکال ندارد.
سایر علمای شافعی هم استصناع را جزء فروعات عقد بیع سلم دانسته و آن را عقد مستقل نمی دانند.
دلیل شافعیه بر صحت عقد استصناع آن است که آنها این عقد را ملحق به بیع سلم می کنند و می گویند سلم عنوانی عام است که شامل مصنوعات و غیره می شود و استصناع خاص در مصنوعات است.^[۱۹]
ج: استصناع در فقه حنبلی
حنابله استصناع را همان بیع سلم می دانند.و از فقهای حنابله، ابن قدامه در کتاب المغنی، صحت استصناع را مشروط به دانستن شرایط سلم دانسته است.^[۲۰]
د: استصناع در فقه حنفی
در میان حنفی ها، فقهای متعددی به بحث از استصناع پرداخته و در باره ماهیت و ویژگی آن و هم چنین آثاری که بر این عقد مترتب می شود،سخن به میان آورده اند.اما به سبب پراکندگی مباحث مربوط به استصناع در فقه حنفی، مسائل موجود در این زمینه را به ترتیب بیان کرده و دیدگاه فقهای مختلف حنفی در آن زمینه را به صورت دسته بندی شده با ذکر عبارات آنها ارائه خواهیم کرد.
۱٫ جواز استصناع
فقهای حنفی، متفق القول استصناع را صحیح دانسته و برای صحت آن، ادله ای ارائه می کنند.
دلائل فقهای حنیفه برای صحت استصناع عبارت است از:
۱-۱-سنت
در این مورد، دو روایت پیرامون سفارش ساخت منبر و انگشتر توسط پیامبر را ذکر کرده و به آن ها استدلال می نمایند.^[۲۱]
۲-۱-.اجماع عملی
استصناع از زمان قدیم در معاملات مردم عرفیت فراوانی داشته و در آیات و روایات نیز از آن نهی نشده و غالب خصوصیات عقد بیع سلف را داراست. بنابراین، می توان استصناع را به عنوان عقدی صحیح پنداشت.^[۲۲]
عمده دلیل حنیفه بر صحت عقد استصناع، استحسان است؛ که بنابر آن، حکم کلی را به دلیل ضرورت، استثناء کرده اند. در توضیح باید چنین گفت که طبق قاعده کلی بر اساس حدیث نبوی«لاتبع ما لیس عندک»، بیع معدم باطل است و در نتیجه باید گفت، استصناع باطل خواهد بود. اما می توان صحت آن را از طریق استحسان اثبات نمود. به این معنی که از طرفی عموم مردم از قدیم الایام، از استصناع به عنوان صورتی از معاملات روزمره استفاده می کردند و امروزه نیز همین گونه است و ضرورت زندگی اجتماعی انسان ها این اقتضا را دارد که جهت تهیه نیازهای خود به صنعت گر مراجعه کنند. از طرف دیگر، پیامبر فرمود:«لاتجتمع امتی علی الضلاله» و نیز فرمود « ما راه المسلمون حسناً قهو عنداللله حسن و ما راه المسلمون قبیحاً فهو عند الله قبیح».^[۲۳]بنابراین اجماع و ضرورت و سنت موجب می شود که استحسان بر قاعده مذکور غلبه کند و استصناع را صحیح بدانیم.