استاد راهنما:
 

دکتر الهام حیدری
 

استاد مشاور:
 

دکتر مهدی دهشیری 
 

زمستان  1394
 

(در فایل دانلودی نام نویسنده موجود است)

«فهرست مطالب»
 
چکیده ‌أ
فصل اول: کلیات پژوهش 2
1-1-مقدمه 3
1-2-بیان مسئله 8
1-3- پیشینه تحقیق 10
1-4-سوال های تحقیق 13
1-4-1- سوالات اصلی 13
1-4-2- سوالات فرعی 13
1-5-فرضیه های تحقیق 13
1-5-1- فرضیه اصلی 13
1-5-2-فرضیه فرعی 13
1-6-اهداف تحقیق 14
1-7-روش تحقیق 14
1-8- ساختار تحقیق 15
فصل دوم: مفهوم شناسی 17
2-1- مفاهیم سازمان های مردم نهاد و سیاست جنایی مشارکتی 18
2-1-1- مفهوم سازمان های مردم نهاد 18
2-1-2- سیاست جنایی مشارکتی 21
2-1-2-1-مفهوم سیاست جنایی 22
2-1-2-1-1-مفهوم لغوی 22
2-1-2-1-2-مفهوم مضیق 23
2-1-2-1-3-مفهوم موسع 24
2-1-2-2-انواع سیاست جنایی 24
2-1-2-2-1-سیاست جنایی تقنینی 24
2-1-2-2-2-سیاست جنایی قضایی 25
2-1-2-2-3-سیاست جنایی مشارکتی 25
2-1-3-رابطه سیاست جنایی مشارکتی و سازمان‌های مردم نهاد 27
2-2-مفهوم پیشگیری و انواع کنشی آن 29
2-2-1-تعریف پیشگیری از جرم 29
2-2-1-1-تعریف لغوی 30
2-2-1-2-معنای اصطلاحی 30
2-2-1-3-معنای موسع پیشگیری 30
2-2-1-4-معنای مضیق پیشگیری 31
2-2-2-انواع پیشگیری از جرم 32
2-2-2-1-پیشگیری اجتماعی 32
2-2-2-1-1- پیشگیری اجتماعی جامعه مدار 33
2-2-2-1-2- پیشگیری اجتماعی رشد مدار 33
2-2-2-2-پیشگیری وضعی 34
2-3- مفهوم ماده مخدر و روان گردان و جرایم ناشی از آن 35
2-3-1-مفهوم مواد مخدر 36
2-3-1-1-مفهوم لغوی 36
2-3-1-2-مفهوم حقوقی 39
2-3-2- مفهوم جرایم مواد مخدر و روان گردان 40
2-3-2-1- اعتیاد 40
2-3-2-2- حمل، نگهداری و اخفای مواد مخدر و روان گردان 42
2-3-2-3- خرید، فروش، عرضه و توزیع مواد مخدر و روان گردان 42
2-3-2-4- قاچاق مواد مخدر و روان گردان 43
2-3-2-4-1-مفهوم لغوی 43
2-3-2-4-2- مفهوم حقوقی 44
فصل سوم: سازمان های مردم نهاد و پیشگیری 49
3-1-مفهوم سازمان های مردم نهاد 50
3-2-بنیان های نظری سازمان‌های مردم نهاد 51
3-2-1-زمینه‌های نظری سمن‌ها در غرب 51
3-2-2-زمینه‌های نظری سمن‌ها در دیدگاه اسلام 54
3-3- پیشگیری جامعه‌مدار 56
3-3-1- بنیان‌های نظری پیشگیری جامعه‌مدار 56
3-3-1-1- تبیین‌های ساختی-کارکردی 57
3-3-1-1-1-نظریه بی‌هنجاری 57
3-3-1-1-2-نظریه فشار 59
الف. عدم نیل به اهداف دارای ارزش مثبت 59
ب. حذف محرکهای دارای ارزش مثبت 60
ج. مواجهه با محرکهای منفی 60
3-3-1-2 –تبیین‌های روانشناختی اجتماعی 60
3-3-1-2-1-کنترل اجتماعی 60
3-3-1-2-2-نظریه یادگیری اجتماعی 63
3-3-1-2-3-نظریه های معاشرت‌های ترجیحی 70
3-3-1-3- تبیین‌های خرده‌فرهنگی 70
3-3-1-3-1-نظریه خرده فرهنگ بزه‌کاری  آلبرت کوهن 71
3-3-1-3-2-تعارض فرهنگ 71
3-3-2- نقش سازمان‌های مردم‌نهاد در پیشگیری جامعه‌مدار از گرایش جوانان به موادمخدر 72
3-3-2-1-فعالیت‌های آموزشی 72
3-3-2-2-فعالیت‌های حمایتی 74
3-3-2-3-فعالیت‌های نظارتی 78
3-4-پیشگیری رشدمدار 81
3-4-1- برنامه‌های خانواده‌مدار و نقش سازمان‌های مردم‌نهاد در اجرای آن 81
3-4-1-1-برنامه‌های خانواده مدار 81
3-4-1-1-1- برنامه دیدارهای خانگی زودهنگام 81
3-4-1-1-2-برنامه آموزشی والدین 82
3-4-1-2- نقش سازمان‌های مردم‌نهاد در اجرای برنامه‌های خانواده‌مدار 85
3-4-1-2-1-آموزش مهارت های زندگی به والدین 85
3-4-1-2-2-آموزش مهارت‌های اجتماعی به جوانان و نوجوانان 87
3-4-2- برنامه‌های مدرسه‌مدار و نقش سازمان‌های مردم‌نهاد در اجرای آن 89
3-4-2-1-نهاد مدرسه و پیشگیری رشدمدار 89
3-4-2-2- نقش سازمان‌های مردم‌نهاد در اجرای برنامه‌های مدرسه‌مدار 92
3-4-2-2-1-برنامه های مبارزه با قلدری و زورگویی در مدارس 92
3-4-2-2-2-برنامه‌های تقویت مشارکت خانواده و مدرسه 95
فصل چهارم: ستاد مبارزه با مواد مخدر 97
4-1-ساختار و وظایف ستاد مبارزه با مواد مخدر 99
4-1-1-ساختار ستاد 99
4-1-2- وظایف ستاد 104
4-2-عملکرد ستاد مبارزه با مواد مخدر در زمینه سیاستگذاری و اجرا 105
4-2-1- عملکرد ستاد مبارزه با مواد مخدر در زمینه سیاستگذاری 106
4-2-1-1- آیین نامه پیشگیری از اعتیاد، درمان معتادان به مواد مخدر و حمایت از افراد در معرض خطر اعتیاد 106
4-2-1-2-سند جامع پیشگیری اولیه از اعتیاد 114
الف. مشارکت مردمی و سازمان های مردم نهاد در سند جامع 116
4-2-2-عملکرد ستاد مبارزه با مواد مخدر در زمینه اجرا 117
4-2-2-1- عملکرد ستاد مبازه با مواد مخدر در حوزه پیشگیری از اعتیاد 118
4-2-2-2- عملکرد ستاد مبارزه با مواد مخدر در حوزه توسعه مشارکت های مردمی و سازمان های مردم نهاد 121
4-2-2-3- عملکرد ستاد مبارزه با مواد مخدر در حوزه فرابخشی و ستادی 123
4-2-3- موانع و مشکلات پیش روی ستاد مبارزه با مواد مخدر در امر پیشگیری 124
فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادات 126
5-1-نتیجه‌گیری 127
5-2-پیشنهادات 130
منابع 133
 

چکیده
 

نقش سازمان های مردم نهاد در پیشگیری از بزهکاری جوانان ، یکی از جلوه های مشارکت جامعه مدنی در پاسخ دهی پیشگیرانه به پدیده مجرمانه یا به عبارتی پیشگیری مشارکتی است که خود یکی از مراحل اجرای سیاست جنایی مشارکتی به شمار می شود. پیشگیری از جرم و بزهکاری، اولین و کم مناقشه ترین عرصه سیاست جنایی است که در آن مشارکت مردم و سازمان های مردم نهاد، مطرح و عملی شده است. سازمان های مردم نهاد، مهم ترین ابزار جامعه مدنی در نهادینه کردن و تعمیق مشارکت های مردمی در عرصه های مختلف از جمله پیشگیری از جرم محسوب می شوند و امروزه در پرتو پیدایش و اجرای سیاست جنایی مشارکتی، جایگاه برجسته ای در این زمینه دارند. به نحوی که به یکی از ارکان اصلی و فعال شوراهای پیشگیری از جرم کشورهای مختلف تبدیل شده اند. امروزه تمام رویکردهای پیشگیری از بزهکاری جوانان از نظر جرم شناسان و برنامه های سیاست جنایی کشورهای مختلف بر مشارکت جامعه مدنی به ویژه سازمان های مردم نهاد در این زمینه تاکید دارند. در ایران اگرچه به علت فقدان برنامه و قانون جامع پیشگیری از جرم، جایگاه مشارکت و نقش آفرینی این نوع سازمان ها در این زمینه دقیقا تبیین نشده است، مع الوصف آن ها می توانند در تمام عرصه هایی که برای مشارکت جامعه مدنی در پیشگیری از جرم وجود دارد ایفای نقش داشته باشند که شامل سه نقش آموزشی، حمایتی و نظارتی است.
واژگان کلیدی: سازمان های مردم نهاد، سیاست جنایی، سیاست جنایی مشارکتی، پیشگیری از بزهکاری جوانان.
 

فصل اول: کلیات پژوهش
 

1-1-مقدمه
 

پیشگیری از جرم بزهکاری، پیشینه ای به قدمت حقوق کیفری دارد و حتـی فراتر از آن می توان گفت که قدمت آن به زمان پیدایش اولین قفل و کلید بر می گردد. مسئله پیشگیری از بزهکاری نوجوانان در گرایش به مواد مخدر امروزه از گذرگاه های متعدد در تمام جوامع مورد توجه است. با اینکه به تکمیل مداوم تربیت درمان آنها همت می گمارند و سعی بلیغ در این راه به کار می برند، متأسفانه گسترش گرایش نوجوانان به مواد مخدر به و ظهور رفتارهای نوین ضد اجتماعی آنان موجب نگرانی روزافزون متخصصان و عامه مردم جهان است(کی نیا: 1369، 282).
در زمینه پیشگیری از گرایش به موادمخدر در نوجوانان اغلب کشورها پیشگیری کیفری را کنار گذاشته اند و به بحث پیشگیری اجتماعی گام نهاده اند که مستلزم همکاری و مشارکت نهادهای جامعه مدنی از قبیل سازمانهای مردم نهاد است. پیشگیری از جرم و بزهکاری ابتدا صرفًا جنبه کیفری داشت. اما سیر تحول آن منجر به پیشی گرفتن و غالب شدن پیشگیری غیر کیفری و پیدایش «پیشگیری مشارکتی» مبتنی بر مشارکت جامعه مدنی در دوره معاصر شد که خود یکی از شاخه های اصلی «سیاست جنایی مشارکتی» به شمار می رود. به طور کلی در چند دهه اخیر، رشد روز افزون و لجام گسیخته پدیده مجرمانه همراه با ظهور اشکال و حجم های نوین بزهکاری مواد مخدر، بحران ناتوانی و ناکارایی نظام عدالت کیفری برای مقابله با آن و لزوم غلبه بر این بحران و سایر عوامل اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و جرم شناختی باعث جلب توجه به واقعیت مشارکت جامعه مدنی در برنامه های سیاست جنایی به ویژه در کشورهای غربی و ظهور گرایش جدید آن تحت عنوان «سیاست جنایی مشارکتی» شده است. سیاست جنایی مشارکتی مبتنی بر مشارکت هرچه وسیع تر و فعال ارکان مختلف جامعه مدنی بخصوص مردم و نهادهای مردمی از قبیل سازمانهای مردم نهاد در مراحل مختلف سیاست جنایی از جمله مرحله پیشگیری از جرم و بزهکاری است. شاید بتوان گفت اولین و کم مناقشه ترین مرحله سیاست جنایی که در آن مشارکت جامعه مدنی مطرح و مورد تأکید قرار گرفت. همین مرحله پیشگیری از جرم و بزهکاری می باشد. البته انسان از گذشته برای جلوگیری از بزهدیدگی و حفظ جان و مال و ناموس خود رأسًا مبادرت به پیشگیری از جرم کرده است، که مهمترین جنبه آن دفاع مشروع شخصی است، که هنوز هم مورد تأیید رسمی تمام نظام های کیفری است و سیاست جنایی نیز به آن توجه دارد. اما پیشگیری مشارکتی چیزی فراتر از اقدام های فردی شهروندان را می طلبد و آن مشارکت سنجیده، هماهنگ، مطلوب، هدفمند و نهادینه جامعه مدنی دربرنامه های پیشگیری از جرم است، که عمدتًا بر اقدامات جمعی و نهادینه جامعه مدنی به ویژه درقالب نهادها و تشکلهای مردمی تکیه می کند. طلیعه توجه تدریجی به اندیشه مشارکت جامعه مدنی در پیشگیری از جرم و بزهکاری را می توان در تولد جرم شناسی پیشگیری و پیشرفت و تحول آن دانست که زمینه تحقق این موضوع درجرم‌شناسی نوین و سیاست جنایی را فراهم آورد. لیکن نباید فراموش کرد که مکتب دفاع اجتماعی و تأکید آن بر پیشگیری، حمایت و بازپذیری به جای سرکوبی و مجازات و برنامه های اصلاحی آن نظیر کیفرزدایی، قضا زدایی، جانشین‌های زندان و بزه دیده شناسی عمال تأثیر بهسزایی در ظهور و تحول این اندیشه داشته است(مارک آنسل: 1375، 131).
ما باید گفت که در دوره معاصر با طرح و اجرای رویکردهای جدید پیشگیری از جرم و بزهکاری، یعنی پیشگیری اجتماعی و پیشگیری وضعی و رویکردهای تلفیقی آنها نظیر پیشگیری محلی و پیشگیری چند عاملی بسترهای الزم برای پیشگیری مشارکتی کاملًا فراهم شد. اهمیت یافتن پیشگیری مشارکتی با توجه به تحولات سیاست جنایی و ابزارهای اجرایی آن در دوره معاصر همچنین باعث جلب توجه و تمایل سازمانهای بین المللی و در رأس آنها سازمان ملل متحد به عنوان گسترده ترین، فراگیرترین و مهمترین سازمان بین المللی و جهانی به این مقوله مهم و کارساز شده است. سازمان ملل متحد در سیر تکامل سیاست جنایی خود، جایگاه مهمی برای مشارکت مردم در پیشگیری و مهار جرم و بزهکاری به رسمیت شناخته و ضمن توصیه سیاست جنایی مشارکتی در این زمینه در جهت پیشبرد آن در سطح دولتهای عضو به تدوین و تصویب اصول راهبردی آن در طی اسناد برخی کنگره‌های پنج سالانه درباره پیشگیری از جرم و اصالح مجرمین پرداخته است. اولین بار در سومین کنگره سازمان ملل متحد در این باره، موضوع مشارکت فعال مردم و نیروهای اجتماعی در برنامه پیشگیری از جرم و بزهکاری مورد بحث و بررسی قرارگرفت. سپس چهارمین کنگره که در اوت 1970 در شهر کیوتو ژاپن برگزار شد و برای اولین بار اعلامی های در مورد پیشگیری از جرم و بزهکاری صادر کرد به این موضوع پرداخت(فتح اللهی: 1376، 85).
اما اعلامیه کنگره ششم، برگزار شده در کاراکاس ونزوئلا در سال 1980 که در 15 دسامبر 1980 طی قطعنامه ای به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل متحد رسید بر ضرورت تجدید نظر در راهبردهای رسمی مبارزه با جرم و بزهکاری، که منحصرًا برمعیارهای حقوقی– کیفری استوار است و توجه به مشارکت مردم در پیشگیری از این موضوع تأکید کرد و بنابراین اولین سند سازمان ملل متحد است، که سیاست جنایی مشارکتی در امر پیشگیری از جرم و بزهکاری را رسمًا اعلام داشت. طرح اقدام میلان که در کنگره هفتم در سال 1985 به تصویب رسید نیز بر تلاش دولتهای عضو برای شرکت دادن مردم در مبارزه با بزهکاری و پیشگیری از جرم تأکید نمود(نجفی ابرندآبادی: 1375، 325).
درهمین راستا در کنگره هشتم[1] و اعلامیه پایانی آن به موضوع مشارکت مردم در امر پیشگیری از جرم و بزهکاری پرداخت. کنگره نهم[2]در راهبردهای پیشگیری از جرم و بزهکاری موضوع توصیه نامه های راجع به چهار موضوع مهم خود به مشارکت شهروندان و تشکلهای مردمی در پیشگیری از جرایم خشونت آمیز و بزهکاری نوجوانان و جوانان تأکید کرد و طی آن خانواده، مدرسه، مذهب و تشکلهای مردمی هرکشور را از عوامل مؤثر درسالم سازی اجتماعی و پیشگیری از جرم و بزهکاری اعلام نمود( فتح اللهی: پیشین، 195).
اصول راهبردی یا قواعد ریاض به عنوان اصول راهبردی سازمان ملل متحد برای پیشگیری از بزهکاری اطفال و نوجوانان که بنا به توصیه کنگره هشتم طی قطعنامه ای در 14 دسامبر 1990 به تصویب مجمع عمومی سازمان مذکور رسید نیز مشارکت وسیع مردم و نهادهای مختلف اجتماعی در امر پیشگیری از بزهکاری کودکان و نوجوانان را طی یک «سیاست جنایی افتراقی» ناظر بر کودکان و نوجوانان بزهکار توصیه و تأکید می کند(عباچی: 1380، 22).
کنگره دهم که در آوریل 2000 میلادی در وین اتریش برگزار شد و محور آن پیشگیری از جرم و بزهکاری در تمامی ابعاد وجودی و مشارکت فعال جامعه در پیشگیری از وقوع و تکرار بزه بود به این موضوع توجه بیشتری کرد وکارگاه آموزشی و کار گروه کارشناسی در این زمینه تشکیل داد. در کار گروه آموزشی که برشناسایی بهترین الگوهای رویه مشارکت جامعه مدنی در پیشگیری از جرم و بزهکاری و چگونگی بهره برداری کشورها و جوامع محلی ازتجربیات موفقیت آمیز پیشگیری از جرم متمرکز بوده موضوعات جالبی راجع به مشارکت مردم در پیشگیری اجتماعی از جرم و بزهکاری مورد بحث و بررسی قرار گرفت و به نتایج خوبی و توصیه های مناسبی در این خصوص منجر شد. در اجلاس گروه کارشناسی طرحی تحت عنوان «عناصر مسئول پیشگیری از جرم» مطرح شد که درآن اصول اساسی این طرح از جمله اصل رویکرد چند عاملی پیشگیری از جرم و بزهکاری مورد توجه قرار گرفت که شامل مشارکت کلیه اعضای جامعه به عنوان شرکای تام و اساسی در همه مراتب طراحی و اجرای یک برنامه پیشگیری از جرم و بزهکاری است. همچنین تأکید شد که دولتهای عضو باید شوراهای خاص پیشگیری از جرم یا دیگر نهادهای مشابه با مشارکت سازمانهای مردم نهاد و صاحبان مشاغل و بخشهای حرفه ای و خصوصی را در سطوح محلی، منطقه ای و ملی ایجاد کنند. در سند نهایی این کنگره نیز تأکید شد، که اقدام مؤثر برای پیشگیری از جرم و بزهکاری و عدالت کیفری مستلزم مشارکت عوامل و شرکای مختلف شامل دولتها، مؤسسات بین المللی، بین منطقه ای، محلی، ملی، سازمانهای بین دولتی، سازمانهای غیردولتی و بخشهای مختلفی از جامعه مدنی از جمله رسانه های گروهی و بخشهای خصوصی و همچنین شناسایی نقشها و همکاری های مربوط آنها است(رسمتی: 130، 582).
سازمانهای مردم نهاد (سمن ها) یا به عبارتی سازمانهای غیردولتی که در رویکردهای معاصر پیشگیری از جرم و بزهکاری و کنگره های مذکور سازمان ملل متحد بر مشارکت آنها در پیشگیری از جرم و بزهکاری تأکید شده است، یکی از مصادیق مهم تشکل ها و نهادهای جامعه مدنی به شمارمی روند که نقش و جایگاه مهمی در برنامه های سیاست جنایی مشارکتی ایفا می کنند. این نهادها امروزه در برنامه های پیشگیری از جرم و بزهکاری در بسیاری از کشورهای جهان جایگاه برجسته ای دارند به نحوی که از ارکان و اعضای اصلی و فعال شوراهای پیشگیری از جرم کشورهای مختلفی محسوب می گردند. امروزه ارتباط مردم با حکومت و دستگاه های دولتی و مشارکت هر چه بیشتر مردم از طریق این نهادهای جامعه مدنی صورت می گیرد و بدین لحاظ عامل اصلی تعمیق و نهادینه کردن مشارکت جامعه مدنی در عرصه های مختلف از جمله سیاست جنایی و پیشگیری از جرم و بزهکاری به شمار می روند. بنابراین وجود آنها از مظاهر و لوازم اصلی و اساسی جامعه مدنی در دنیای امروز است و تعداد و گستردگی آنها معیار سنجش مشارکتهای مردمی در جوامع مختلف قلمداد می شود. امروزه جرم‌شناسان در زمینه پیشگیری از بزهکاری جوانان بر استفاده از ساز و کار «عدالت ترمیمی» تأکید می کنند که مبتنی بر حل مشکل گرایش جوانان به مواد مخدر با تکیه بر مشارکت جامعه مدنی به ویژه سازمانهای مردم نهاد است(نجفی ابرندآبادی: پیشین، 2).
سازمان های مردم نهاد از قابلیتها، توانائیها و ظرفیتهای فراوان و قابل توجهی برای پیشگیری از گرایش نوجوانان و جوانان به مواد مخدر برخوردار هستند به نحوی که می توانند در تمام عرصه هایی که برای مشارکت جامعه مدنی در این زمینه قابل تصوراست نقش آفرینی کنند، که در این پژوهش به نقش این سازمان ها خواهیم پرداخت.

1-2-بیان مسئله
 

اعتیاد به مواد مخدر و روان گردان و جرایم مرتبط با آن در میان نوجوانان از پدیده های اجتماعی انسانی است که جوامع بشری از دیرباز تاکنون با آن دست و پنجه نرم کرده اند. این امر به خصوص در قرن حاضر و به دنبال گذار از زندگی سنتی به زیست صنعتی و گسترش شهرنشینی و چالش های آن روبه رشد و نمایان تر است.