الف) دوره‌ی ناصرالدین شاه آغاز تاریخ مطبوعات را به معنای اعم در ایران، باید سال 1232 هـ.ق که نخستین کتاب چاپی در تبریز پدید آمد و یا به طور اخص سال 1253 هـ.ق دانست که روزنامه میرزا صالح، در تهران انتشار یافت[10]. اولین روزنامه ایران به نام کاغذ اخبار، از سال 1253 هـ.ق تا چند سال بعد به طور نامنظم و به فاصله‌های طولانی، چند شماره منتشر شد. در سال 1267 هـ.ق میرزا تقی‌خان «وقایع اتفاقیه» را منتشر کرد و تا سال 1277، که چهارصد و هفتادمین شماره آن به چاپ رسید به همان اسم و رسم و شکل اصلی باقی بود. در شماره 471، کلمه «اتفاقیه» را نخست از کنار «وقایع» برداشتند و در پی آن از شماره 472 به نام «روزنامه دولت علّیّه ایران» موسوم گردید. ترتیب انتشار این روزنامه، به طور هفتگی برقرار بود تا این‌که در سال 1283 هـ.ق، وزارت علوم از طرف شاه مقرر کرد به جای روزنامه مصور دولت علیّه ایران، چهار روزنامه به نام‌ها و در زمینه‌های مختلف به چاپ برسد: روزنامه دولتی بی‌تصویر، روزنامه دولتی مصور، روزنامه ملتی، و روزنامه علمی. چنین مقرر شده بود که در هر هفته از ماه یکی از این روزنامه‌های چهارگانه انتشار یابد. این روزنامه‌ها از سال 1283 هـ.ق تا 1287 هـ.ق در طی چهارده سال و اندی منتشر شدند و هر روزنامه برای هر ماه کمتر از یک شماره سهم می‌برد. در سال 1288 هـ.ق با چاپ شماره اول روزنامه دولتی به نام ایران به همت محمد حسن خان که پیشخدمت خاصه و مترجم مخصوص شاه بود و بعدها لقب اعتمادالسلطنه گرفت و امور انطباعات به او سپرده شد، تحولی در کار روزنامه‌نگاری پدید آمد. این روزنامه بعد از تعطیلی یک ماهه روزنامه دولتی و در واقع به جای آن منتشر می‌شد و بیشتر به مطبوعات دنیای جدید شباهت پیدا کرده بود و در هر ماه 12 شماره و بدون نظم خاص منتشر می‌کرد. سپس میرزا حسین خان مشیرالدوله در زمان تصدی وزارتخانه‌های عدلیه و جنگ، روزنامه‌های «علمیه» و «نظامیه» را منتشر کرد که هر دو از روزنامه‌های خوب آن عهد محسوب می‌گردند. در روزنامه نظامیه سه موضوع خاطر نشان شده بود که بی‌سابقه بود: قید غیردولتی بودن نشریه، درخواست شرکت مردم در تحریر مقالات، و تشکیل هیئت تحریریه. روزنامه نظامیه به طور هفتگی انتشار می‌یافت ولی اجرای آن به دو سال نکشید و تعطیل شد. مشیرالدوله به انتشار یک روزنامه دوزبانه به نام «وطن» هم دست زد که امورات آن را قرار بود بارون دونرمان بلژیکی انجام دهد و امتیاز هم به نام او صادر شد اما فقط یک شماره این روزنامه منتشر شد و چون شاه از مطالب آن دلگیر شده بود، دستور تعطیلی آن را صادر کرد. اندکی پس از چاپ و انتشار روزنامه ناکام وطن، به تشویق و حمایت محسن خان معین‌الملک- که سال‌ها در لندن کاردار و نماینده سیاسی ایران بود و بعد از انتصاب میرزا ملک خان بدان سمت، به جای سپهسالار در استامبول منصوب شده بود- روزنامه «اختر» به زبان فارسی در همان شهر تأسیس گردید که نخستین شماره آن در 1292 هـ.ق انتشار یافت. این روزنامه مدت بیست سال متوالی جلوه‌گاه افکار ایرانیان دور از وطنی بود که همچنان به سعادت و ترقی کشور خود امیدوار بودند.[11] نکته‌ی قابل توجهّی که در رابطه با این دوره، باید بیان نمود، اینست که در این دوره، روزنامه‌ها و نشریّات، از ثبات و نظم خاصی برخوردار نبودند و بطور نامنظم و بصورت موقّتی چاپ و منتشر می‌شدند، که از جمله معایب و نواقص مطبوعاتی، در این دوره می‌باشد و لذا به بررسی مطبوعات در دوره‌ی بعدی، که همان دوره‌ی سلطنت مظفرالدین شاه می‌باشد، می‌پردازیم تا ببینیم که دوره‌ی مذکور نسبت به دوره‌ی قبل، از چه امتیازاتی برخوردار است. ب) دوره‌ی مظفرالدین شاه در زمان مظفرالدین شاه (1314 هـ.ق- 1324 هـ.ق) علاوه بر روزنامه‌های دوران پیشین، ده‌ها روزنامه هفتگی و ماهیانه و روزانه انتشار یافت که معروف‌ترین آنها دو روزنامه «تربیت» و «ادب» بود. اولی در تبریز و مشهد و تهران و دومی فقط در تهران به طور متوالی انتشار یافت. روزنامه‌های این دوره بیش از جراید دوران ناصرالدین شاه از آزادی گفتار و وسعت حوزه بحث برخوردار بودند. روزنامه‌های این دوره همچنین بیشتر از آنکه به امور مربوط به دربار و دیوان بپردازند، به بازار و مدرسه و مکتب می‌پرداختند و می‌کوشیدند رضایت طبقه درس‌خوان و بازاری را با نوشته‌های خود به دست آورند. در این دوره روزنامه‌های فارسی زبان حبل‌المتین، ثریا، پرورش و ارشاد به ترتیب در کلکته، قاهره و باکو منتشر می‌شدند و از آزادی بیان بیشتری برخوردار بودند.   بند دوم:‌ بعد از مشروطه تاریخچه‌ی مطبوعات را در این برهه‌ی تاریخی با تفکیک دو دوره‌ی صدر مشروطه و دهه‌ی آخر حکومت قاجاریه مورد بررسی قرار می‌دهیم. الف) صدر مشروطه در زمانی که فرمان مشروطیت صادر شد، در تهران نشریه‌های ایران، اطلاع، تربیت، ادب، شاهنشاهی، مجموعه اخلاق و در تبریز، حدید، کمال، و در بوشهر، مظفری منتشر می‌شد. در شوال 1324 هـ.ق پس از صدور فرمان مشروطه سه نشریه جدید به طبع رسید. ابتدا روزنامه «مجلس» در تهران که امتیاز آن طی دستخط شاه به میرزا محسن صدرالعلما داده شد؛ این روزنامه که در زیر عنوان خود عبارت بی‌سابقه «به کلی این روزنامه مطلق و آزاد است» را داشت، ابتدا با فاصله‌ی انتشار چهار بار در هفته و سپس به صورت روزانه در تهران منتشر شد. دومین نشریه، به نام «الجناب» به مدیریت میر سید علی جناب به طور هفتگی در اصفهان منتشر گردید، و سومین نشریه به نام «معارف» به مدیریت شیخ محمدعلی بهجت دزفولی، هفته‌ای دو بار در تهران منتشر شد. از ابتدای سلطنت مظفرالدین شاه تا پایان سال 1324 هـ.ق مجموعاً 58 نشریه ادواری در ایران و حدود 20 نشریه فارسی زبان در خارج از کشور و دهها شب‌نامه منتشر می‌شد. با آغاز سال 1325 هـ.ق- کمتر از یک ماه از شروع زمامداری محمدعلی شاه نمی‌گذشت که به علت انحلال وزارت انطباعات، ناگهان 99 نشریه وارد صحنه نشر کشور شدند در حالی‌که در طول 73 سال قبل، نزدیک به 71 نشریه ادواری منتشر شده بود. از این تعداد 64 نشریه در تهران، 9 نشریه در اصفهان، 7 نشریه در رشت، 6 نشریه در تبریز، 4 نشریه در لاهیجان، 2 نشریه در ارومیه و در کرمانشاه، شیراز، مشهد، بندر انزلی، شهر ری، هر کدام یک نشریه منتشر می‌شد. معروف‌ترین این نشریه‌ها: صوراسرافیل، مساوات، حبل‌المتین، نسیم شمال، آینه غیب‌نما، آدمیت، عروه‌الوثقی، کوکب درّی، نامه حقیقت و روح‌القدس بود. مطبوعات در این سال و چند سال بعد نسبتاً در خدمت حرکت اجتماعی و آیینه اندیشه‌ها و عقاید مختلف مردم بودند. سبک نگارش جدید، نثر روان و قابل فهم و بیان افکار به زبان ساده نیز موجب شده بود که حمایت عامه مردم را به دست آورند. مقاله‌های مختلف روزنامه‌نگاران علیه محمدعلی شاه، که به اعلام جرم وی علیه مدیران مطبوعات می‌انجامید، از یک طرف و همسو نبودن مجلس با دربار و نیز احساس خطر شاه از اوضاع آینده، از طرف دیگر موجب خشم او شد. متعاقباً با حمایت گروهی قزاق روسی، مجلس در 23 جمادی‌الاولی 1326 هـ.ق به توپ بسته شد و مطبوعات توقیف شدند و روزنامه‌نگاران و مخالفان شاه به حبس افتادند. در این سال میرزا جهانگیر خان شیرازی و شیخ احمد تربتی (سلطان العلمای خراسانی) در راه آزادی قلم، جان باختند و دیگر روزنامه‌نگاران به حبس افتادند و یا راهی دیگر شهرها و خارج از کشور شدند و شب‌نامه، جای روزنامه را گرفت. به طور کلی در دوران حکومت محمدعلی شاه و پس از آن 9 نشریه در تهران، 10 نشریه در تبریز، 5 نشریه در اصفهان، 3 نشریه در رشت، 3 نشریه در مشهد، 2 نشریه در شیراز، 2 نشریه در یزد و در بروجرد، کاشان، خوی، ارومیه، کرمانشاه، قزوین و کرمان هر کدام یک نشریه انتشار یافت. پس از سقوط محمدعلی شاه، احمد شاه به جای وی نشست و نایب‌السلطنه کشور را اداره می‌کرد. روزنامه‌نگاران مهاجر، به کشور بازگشتند و در عرصه روزنامه‌نگاری ایران رونقی پدیدار شد؛ مجلس، تهران، ندای وطن، مظفری، انجمن اصفهان، حبل‌المتین و چند نشریه دیگر فعالیت خود را از سر گرفتند از جمله: نجات، شرق، ایران نو و پلیس ایران و … که نشریاتی بودند که در سال 1327 پس از خلع محمدعلی شاه منتشر شدند و بدین ترتیب مطبوعات ایران وارد مرحله‌ی تازه‌ای شد. ماده واحده مربوط به تأسیس روزنامه رسمی نیز در جلسه 14 شوال 1328ه.ق به تصویب مجلس شورای ملی رسید، که می‌بایست دست‌خط‌های سلطنتی، احکام وزرات‌خانه‌ها، اعطای امتیازات، قوانین موضوعه و صورت مشروح مذاکرات جلسات دارالشورای ملی در آن درج می‌شد.