به طور کلی علت اعتیاد هر چه باشد شخص معتاد دارای شخصیت متعادلی نیست و نمی‌تواند وظایف روزمره خود را در حد توانایی و استعدادی که دارد انجام دهد. معتاد فقط به دنبال لذت است و برای به دست آوردن این لذت اگر مواد مخدر مصرف نکند، دچار حالت پریشانی و اضطراب شدید می‌گردد و چون نمی‌تواند توقعات خود را به تعویق بیاندازد در نتیجه اراده و عاطفه او از بین رفته و حالت تهاجمی و سرکشی و عصبی به خود گرفته و در نتیجه به قوانین اجتماعی و قیود اخلاقی و احکام مذهبی بی توجه و در معرض جرایم قرار می‌گیرد.

پس می‌توان گفت اعتیاد یک حالت خطرناکی است که در نتیجه استعمال غیر قانونی مواد مخدر در شخص مصرف کننده ایجاد گردیده که هم مضر به حالت شخص و هم مضر به حال اجتماع می‌باشد.

بنابراین اعتیاد از دیدگاه حقوق کیفری به جهت اثرات نامطلوبی که برای فرد و جامعه ایجاد می‌کند یک پدیده مجرمانه تلقی شده و با متخلفین آن برخورد کیفری می‌گردد. اعتیاد در زمره ناهنجاری‌هایی است که مورد توجه جرم شناسی است. جرم شناسان معتقدند که معتاد دارای شخصیت متعادل نبوده و هر گاه 4 الی 12 ساعت مواد مخدر را مصرف نکند، پریشان خاطر و مضطرب شده و در این وضعیت برای دست یافتن به مواد مخدر، حالت عصبی و تهاجمی در او ظاهر گشته، به طوری که اراده و عاطفه او از بین رفته و در معرض ارتکاب جرایم قرار می‌گیرد.

از دیدگاه جرم شناسی نوع ماده‌ای که یک فرد بدان اعتیاد دارد در انواع جرایم ارتکابی او موثر است. سیاست جنایی که به دست بزه شناسان و جرم شناسان برای یک جامعه تنظیم می‌شود بر خلاف حقوق جزا تنها متکی به سیاست کیفری نیست بلکه درمان فرد خاطی و اصلاح نتیجه‌های موجود اجتماعی و رفع تبعیضات قانونی …. نیز مورد توجه آن است.

د: اعتیاد از دیدگاه اجتماع

ناهنجاری ها و اعمال خلاف در جوامع مختلف متناسب با معیارهای موجود در آن جامعه در درجه خاصی از زشتی و نکوهش قرار دارد.برخی از خلافکاری ها در یک جامعه ممکن است در جوامع دیگر رفتاری پسندیده و یا حداقل عادی باشد.ولی معمولاً اکثر اعمال خلاف در جوامع مختلف خلاف محسوب می گردد.یکی از این ناهنجاری ها و خلاف ها اعتیاد است،به همین جهت اعتیاد را یکی از زشت ترین اعمال می دانند و حتی فردی که معتاد است خود را معتاد نمی داند و خانواده او نیز این مسئله را انکار و پنهان می کند. مسئله مهمی که در مورد اعتیاد و جامعه مطرح می باشد تصویر و نگرشی است که جامعه و افراد آن از معتادین دارند.همانطور که معیارهای جامعه رفتارهای ناهنجار و ضد اجتماعی را انحراف می شناسد،طبیعی است که از اعتیاد هم چنین تصویری در اذهان عمومی وجود داشته باشد و حاصل آن انزجار و دوری گزینی مردم آن باشد.اعتیاد همه جوانب و شوون زندگی فرد را متاثر می سازد:بهداشت وسلامت اجتماعی،شناختی،روانی ،عاطفی،اجتماعی،روحی و معنوی از آنجا که اعتیاد امری پیشرونده است،کارکرد و فعالیت این نواحی نیز به نحو فزآینده ای رو به وخامت می نهد.آسیب و خطارفتگی در هر یک از این نواحی علایم و دوره های خاصی دارد.

معتاد به انسانی گفته می‌شود که از راه های  گوناگون نظیر خوردن مواد مخدر، تزریق آن، دود کردن، استنشاق، یا از راه مقعد یک نوع ماده یا چند نوع ماده را با هم به صورت مداوم مصرف می‌کند که در صورت قطع آن با مسایل جسمانی، رفتاری، یا هر دو مشکل با هم مواجه می‌شود.

علاوه بر این، معتاد با تداوم مصرف، از نظر ظاهری و رفتاری، به تعریف صوری، معتاد در جامعه شبیه شده و به تدریج هنجارهای جامعه‌‌ی معتادان و خرده فرهنگ‌ متعلق به ایشان را می‌پذیرد، در نتیجه مصداق انگ یا برچسبی می‌شود که (معتاد) نام دارد پس معتاد از یک سو محصول کنش و واکنش مداوم و مرتب بین ارگانیسم انسان و مواد طبیعی و شیمیایی یاد شده و از سوی دیگر، محصول یک وفاق جمعی است.

1. عبدالحسین، شاکری، مواد مخدر و اعتیاد، انتشارات میر، 1368، ص 157.
2. مهدی کی‌نیا، مبانی جرم شناسی، انتشارات دانشگاه تهران، 1370، ص 50.
3. Addict
4. حبیب آقا بخشی، همان منبع، ص 27.

مفهوم مواد مخدر

1: مفهوم لغوی مواد مخدر

مواد مخدر در لغت یعنی آنچه که تولید رخوت و سستی اعصاب کند و مخدرات یعنی داروهایی که باعث سستی و بی حسی می‌شود و مواد مخدر به داروهایی که استعمال آنها سبب بی حسی و بی حالی و تخدیر عمومی می‌گردد(مثل کوکائین، هروئین و غیره) اطلاق می‌شود.

در لغت نامه دهخدا  در تعریف مواد مخدر آمده است: ادویه‌ای که بی خوابی و سستی اندام(آرد) چیزهایی که اعضای آدمی را بی حرکت و سست می‌کند.

مواد مخدر دارای گروه های متعدد و مصنوعی هستند و هر گروه و حتی هر یک از این مواد دارای خصوصیات و بالتبع دارای تعاریف جداگانه‌ای می‌باشند. لذا ارائه تعریف واحد که تمامی مواد مخدر را در بر بگیرد کاری دشوار و البته غیر عقلانی است. از این رو تمامی قوانین، آئین نامه‌ها و همچنین معاهدات بین المللی مربوط به مواد مخدر نیز برای این مواد، به طور کلی تعریف واحدی ارائه نکرده و به توضیح جداگانه هر یک از مواد پرداخته‌اند. بعضی از نویسندگان از دیدگاه علوم مختلف، تعاریف مختلفی نیز برای مواد مخدر ارائه کرده‌اند که در اینجا به همین تعاریف بسنده میکنیم.

2: مفهوم اصطلاحی مواد مخدر

از نظر اصطلاحی مواد مخدر به کلیه مواد طبیعی و شیمیایی گفته می‌شود که اعتیاد آور باشد، بعضی از این مواد تحریک کننده نبوده بلکه ممکن است ایجاد تحرک و توهم نماید . به طور کلی مواد مخدر به موادی اطلاق می‌شود که مصرف آنها در انسان حالتی غیر عادی ایجاد نماید این حالات که عموماً لذت بخش هستند به صورت موقت و کاذب به وجود می‌آید.

بروز همین حالات و کیف و لذت پس از اولین مصرف، که در بعضی مواد فقط به علت کنجکاوی به آن مبادرت می‌شود، باعث تداوم مصرف و اعتیاد می‌گردد.

از نظر دارویی و به عبارت بهتر از نظر علم پزشکی هر ماده‌ای که با تاثیر روی سیستم مرکزی اعصاب قادر به ایجاد تغییرات جسمانی، رفتاری و روانی در انسان باشد، مخدر است. از نظر علم روانشناسی هر ماده‌ای که انسان پس از مصرف نسبت به آن وابستگی اعم از روانی یا جسمانی پیدا کند مواد مخدر است.

از نظر جامعه شناسی هر ماده‌ای که پس از مصرف آن چنان تغییراتی در انسانی ایجاد کند از نظر اجتماعی این تغییرات قابل قبول یا پذیرش نباشد و اجتماع نسبت به آن حساسیت یا واکنشی نشان دهد مخدر است.

از نظر سیاسی هر دارویی که پس از مصرف، طرز فکر مصرف کنندگان را به نحوی تغییر دهد که نسبت به مسایل سیاسی کشورشان بی تفاوت یا باعث جهان بینی متضاد گردند مخدر است و در نهایت تعریف مواد مخدر بر اساس بی تفاوتی و تحمل دارویی عبارت است از هر دارویی که مصرف آن باعث بی تفاوتی یا مصونیت انسان نسبت به آن دارو گردد یا به عبارت دیگر تحمل دارویی ایجاد نماید آن دارو مخدر است.

1. Narcotics
2. محمد معین، فرهنگ فارسی، جلد سوم، ص 3941
3. حسن عمید، همان، ص 934
4. دهخدا، لغت نامه، جلد 44، ص 644.
5. علی اصغر، قربان حسینی، همان، ص 29.
6. محمدحسن، شهیدی، همان، ص 20.

سوابق تاریخی اعتیاد به مواد مخدر

در چین از قرنها پیش، کشت خشخاش و مصرف تریاک رایج و در بعضی از کشورهای خاور دور و آسیای جنوبی نیز خشخاش و شاهدانه کشت می‌شده است.

پس از ممنوعیت دخالت دولتها در خرید وفروش تریاک (1912) فقط بخشی از کمپانی هند شرقی انگلیس تجارت مواد مخدر را ادامه داد و سازمان بزهکاری چند ملیتی مافیا ابتکار عمل را به دست گرفت و از خاور دور و آسیای جنوبی که مبدأ اصلی تهیه و صدور تریاک بود آن را به اقصی نقاط دنیا برد و میلیون ها نفر را به بلای اعتیاد مبتلا ساخت.

پس از جنگ  جهانی دوم، تایلند، لائوس وبرمه ( میانمار )مرکز فعالیت مافیا گردید و مناطق مذکور را « مثلث طلائی » نامیدند.

مناطق مذکور از مخوفترین نقاط دنیا است و تاکنون اجساد بسیاری از خبرنگاران که برای تهیه گزارش به مناطق مذکور رفته بودند پیدا شده است. دراین مناطق نیمی از تریاک و هروئین جهان تهیه می‌گردد .

لابراتورها در جنگ ها مستقر و سال به سال برتعداد  اعضاء باند مافیا افزوده میگردد. فعالیت  آنان مرموزتر وبغرنج تر می‌شود  و چندین  میلیون نفر نیز دراین مناطق معتاد هستند.

مناطق زیر کشت شاهدانه و خشخاش در تایلند در سال 1997 در حدود2000هکتار برآورد شده است. مقدار شاهدانه که بطور عمده در بخشهای شمال شرقی تایلند کشت می‌شود در سال 1995 بین 200 الی 300 تن بوده است .

شهر بانکوک ( پایتخت تایلند ) که بیش از دو میلیون نفر معتاد  دارد یکی از مراکز مهم ساخت و توزیع هروئین، حشیش، امفته تامین و متافتامین در دنیا است. مقامات عالی رتبه تایلند با سازمان مافیا همکاری داشته و در عمده فروشی و صدور مواد مخدر به آمریکا و اروپا و سایر کشورها نقش مهمی را ایفاء مینمایند.

با اینکه روستائیانی که در مناطق دور از بانکوک زندگی می‌کنند کمتر معتاد هستند ولی درکل جمعیت روستائی  70 درصد کشاورزان تایلندی معتاد به مواد مخدر می‌باشند.

در سال 1949 که انقلاب سوسیالیستی چین به پیروزی رسید در حدود 50 میلیون نفردر چین معتاد به مواد مخدر بوده اند. مائو رهبر انقلاب چین، مبارزه سخت و جدی برعلیه گروه های سازمان یافته قاچاقچیان مواد مخدر را آغاز و ضربه های هولناک برمعتادین و قاچاقچیان و سوداگران وارد آورد در صورتی که اکثر کشورهای همجوار چین در قاچاق مواد مخدر فعالیت داشتند. از جمله چیانکاچک که با انقلابیون چین می جنگید برای تأمین مخارج جنگ، مواد مخدر خرید و فروش می‌کرد.

در جنگ ویتنام که در  4 اوت  1964 آغاز و تا  27 ژانویه  1973 ادامه داشت آمریکا برای کمک به ویتنام جنوبی وارد جنگ شده بود سازمان مافیا با سازمان سیا (CIA) و ژنرالهای آمریکائی برای معتاد نمودن جنگجویان ویتنام شمالی که طرفدار کمونیستها بودند همکاری میکردند ولی سربازان آمریکائی نیز از این بلیه در امان نماندن و پس از خاتمه جنگ، هزاران سرباز معتاد به آمریکا بازگشتند.

سابقه تاریخی اعتیاد به مواد مخدر در جهان

در مطالعه تاریخچه استعمال افیون می‌بینیم که بشر افیون را از سالهای نخستین تاریخ می‌شناخته و به نوعی استعمال می‌کرده است. بر خلاف آنچه که مشهور است، چینی‌ها اولین مردمی نبودند که با تریاک آشنایی داشتند، گرچه حکما و دانشمندان چینی از دیرباز با خواص درمانی تریاک آشنا بودند، ولی احتمالاً در قرن نهم یا دهم بود که تریاک توسط اعراب به کشور چین معرفی شد.

نوشته‌هایی که از تمدن سومریها باقی است، نشان می‌دهد که سومریان از کهن ترین اقوامی هستند که نه تنها از تریاک استفاده می‌کرده‌اند، بلکه نام (گیاه شادی بخش) نیز به آن نهاده بودند که هنوز به این نام شایع است. در الواح گلی سومریان، پنج هزار سال قبل از میلاد، در بین النهرین(عراق) نحوه تهیه شیره از بوته خشخاش ذکر شده و توصیه شده که جمع آوری شیره صبح زود انجام شود. در این الواح شیره تریاک، جیل نامیده شده که به معنای لذت و خوشگذرانی است.

پلین رومی دانشمند طبیعی دان اولین سده میلادی نیز مواد مخدر را می‌شناختند و شیره فشرده گرد خشخاش را اپیون نامیده است. پزشکان آشوری نیز صدها سال پیش از میلاد مسیح به خواص دارویی تریاک پی برده بودند. نوشته‌های باستانی نشان می‌دهد که تریاک در تمام دوره‌های تاریخ بابل، مصر، یونان و روم استعمال می‌شده . (هومر) شاعر یونانی نخستین کسی است که در نوشته‌های خود به گل خشخاش اشاره کرده و آن را جزء گل‌های زینتی باغ‌های روم در هشتصد سال قبل از میلاد می‌دانسته است. نهایتاً کشت خشخاش با اینکه در ممالک شرقی از جمله ایران، چین، هند، ترکیه و ممالک اروپای جنوبی به عمل می‌آمده ولی اصل آن از مصر بوده است.

بند دوم ـ سابقه تاریخی اعتیاد به مواد مخدر در ایران

اگر به فرهنگ‌های لغات از جمله عمید، نفیسی، معین، دهخدا و غیره نگاهی انداخته باشید با واژه‌های (تریاک، تریاق یا دریاق، افیون) مواجه می‌شوید که به معنای معجونی بوده که اثر پادزهری داشته و یا شیره‌ای که از کپسول نارس خشخاش بیرون می‌آید، علیرغم اینکه این واژه‌ها، واژه‌های متعلق به فرهنگ‌های بیگانه بود و به طرق گوناگون وارد فرهنگ ما شدند ولی معانی و مفهوم این کلمات مدنظر فرهنگ اصیل ما در دوران گذشته و حال قرار گرفته است.

تاریخچه و سابقه مواد مخدر در ایران به اواخر قرن سوم هجری قمری بر می‌گردد. محمدبن زکریای رازی (313-251) هـ. ق از تریاک در معالجه بیماران خود استفاده می‌کرده است. بنابراین قدر مسلم این است که تریاک حدود 12 قرن قبل در ایران مصرف می‌شده است ولی هدف از مصرف آن تسکین دردها و آلام بوده است نه جنبه تخدیر کننده آن، چنانکه لشکریان پادشاهان صفوی اغلب در جنگها تریاک همراه داشته‌اند که برای تسکین دردها از آن استفاده می‌کردند و در همین عصر اعتیاد به تریاک در جامعه ما رواج می‌یابد.

شیخ الرئیس ابوعلی سینا نیز در کتاب قانون، مفصلاً به جنبه‌های درمانی افیون پرداخته و کراراً از پوسته خشخاش کوبیده در معالجه صحبت کرده است و در برخی از تب‌ها درمان آن را تنها با تجویز تریاک امکان پذیر دانسته است. بنابراین در ایران عمده شیوع استفاده از مواد مخدر علی الخصوص تریاک، جنبه درمانی آن بوده است. تریاک دارویی بوده است که از بیماری سرفه مزمن، درد سینه، قولنج، نفخ معده، دل پیچه، عنن، تنگی نفس، زخم معده و انواع قروح و جروح و غیره مورد استعمال واقع می‌شده است.

در ایران کشت تریاک در دوره صفویه (907 هـ. ق تا 1148 هـ. ق ) برای مصرف داخلی در اطراف شهر یزد انجام می‌شد و کشت آن برای صدور در قرن 18 میلادی آغاز گردید. تریاک خواری در دوره شاهان صفویه در ایران گسترش زیادی داشته است، چنانکه بعضی پادشاهان استعمال مواد افیونی در زمان ایشان آزاد بوده و منعی نداشته است. مثلاً در زمان شاه اسماعیل دوم که خود او هم معتاد بوده است. هر چند در زمان بعضی دیگر از این پادشاهان مثل شاه عباس با مواد مخدر مبارزه شدید می‌شد.

عصر صفوی را می‌توان عصر آغاز مصرف مواد مخدر به صورت گسترده دانست. رواج تریاک در این دوره به حدی بود که شربت تریاک (یا شربت کوکنار) در عطاریها به فروش می‌رسید. اوج مصرف مواد مخدر بعد از صفویه به قاجاریه می‌رسد و در واقع شکل سیاسی مواد مخدر از این زمان آغاز می‌شود. تریاک کشی در زمان ناصر الدین شاه قاجار در ایران رایج گردید بدین نحو که انگلیس پس از به زانو در آوردن هند بر آن شد که میان لندن و هند خط ارتباط تلگراف برقرار کند و برای این هدف می‌بایست از ایران بهره می‌گرفت، لذا موضوع را به ناصر الدین شاه گوشزد کرد و آن را عملی ساخت. از این رو سیم بانان و کارگران هندی این خط ارتباطی از بزرگترین عوامل گسترش و آموزش تریاک کشی در ایران گردیدند و خراسان دروازه تریاک کشی شد. به طوری که از سال 1230 هـ. ق قاچاقچیان این ماده مخدر در لباس دراویش هندی در خراسان و کرمان پراکنده شدند و به تریاک کشی پرداختند.

1. Gil
2. محمدحسین شهیدی، همان، ج 1، ص 20.
3. حسن اسعدی، همان، ص 17
4. محمدرضا قنبری، مطالعات مردم شناسانه در گرایش به مصرف مواد مخدر، جنبه‌های مختلف سیاست جنایی در قبال مواد مخدر، ج 1، 1379، ص 187.
5. جعفر شهری، طهران قدیم، ج 5، تهران، انتشارات معین، ج دوم، 1376، ص 268.
6. حسن استعدی، پژوهشنامه‌ای درباره بحران جهانی مواد مخدر، تهران، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، ج 1 ، 1382، ص 161.
7. علی اصغر، قربان حسینی، همان، ص 147

پس از پیروزی انقلاب در خرداد 1359 قانونی گذاشت که طبق آن سهیمه تریاک معتادان مجاز، لغو و دوره‌ای به مدت شش ماه به عنوان ترک اعتیاد مقرر شد . در پایان شهریور 1359 بازگیری معتادان سهمیه بگیر که به عده درمان‌های عامل توزیع و کنترل سهیمه تریاک بود به اتمام رسید و بازگیری سایر معتادان نیز در آذر ماه سال 1359 پس از اتمام مهلت قانونی شش ماهه، درمان به پایان رسید و از آن پس نیز رسیدگی به مسئله معتادان بر عهده دادسرای مواد مخدر گذاشته شد.

احتمالاً تعداد دقیق مصرف کنندگان مواد مخدر در حدود 5 میلیون نفر است. پژوهش‌های مربوطه بیان کننده این واقعیت تلخ می‌باشد که سالانه 812 تن تریاک و 2916 تن هروئین و هرفین در کل ایران مصرف می‌گردد. این در حالی است که روند استفاده از مواد مخدر در ایران همواره روبه رشد است و در سالهای اخیر، این افزایش مصرف از رشد جمعیت پیشی گرفته است. بر اساس تحقیقات به عمل آمده، سالانه 5 درصد به جمع معتادان جامعه ایران افزوده می‌شود.

در سال 1391،تعداد 3056 نفر بر اثر مصرف مواد مخدر جان خود را از دست دادند که نسبت به سال 1390، 14.9درصد کاهش داشته است. همچنین استان های تهران، اصفهان و فارس بیشترین آمار مرگ ناشی از مصرف مواد مخدر و استان های کهگیلویه و بویر احمد، بوشهر و آذربایجان غربی کمترین مرگ و میر را داشته اند.

بند سوم ـ سابقه تاریخی اعتیاد به مواد مخدر در استان اصفهان

در زمان حکومت قاجار، مواد مخدر توسط دولت انگلیس به صورت سازماندهی شده و با اهداف تجاری و استعماری وارد ایران شد که در بدو ورود در دربار مورد استفاده قرار گرفت، دولت در آن زمان در پیروی از مقاصد شوم استعمال و در جهت منافع اربابان خود با خرید سوخته تریاک با قیمت کلان، مردم را در استفاده از این مواد افیونی تشویق می‌کرد.

استان اصفهان به دلیل موقعیت جغرافیایی و تحت نظر دولت زیر کشت خشخاش رفت و مراحل کشت و برداشت آن توسط شرکت‌های زراعی مانند شرکت در جزین در سطح استان انجام شد و کشاورزان مقداری از شیره تریاک را به دولت تحویل می‌دادند و مقداری را برای خودشان برمی‌داشتند.

در سالهای 1345-1344 ماده جدیدی از مشتقات تریاک به نام هروئین یا همان گرد سفید کشف و توسط افراد سودجو در سراسر کشور و استان اصفهان پخش شد و به تدریج قامت بسیاری از جوانان استان را خم کرد.

بند چهارم: سابقه و آمار اعتیاد در شهرستان کاشان

در شهرستان کاشان نیز سالیانه بر تعداد معتادین افزوده می‌شود و با توجه به موقعیت شهرستان کاشان که در محور مواصلاتی شهرهای بزرگی چون اصفهان و قم و تهران قرار دارد میزان کشفیات مواد مخدر وضعیت نگران کننده‌ای را به وجود  آورده است . به طوریکه از ابتدای سال 1392 تاکنون یک تن و پنجاه کیلوگرم مواد مخدر در شهرستان کاشان کشف و ضبط گردیده همچنین طبق اخرین اماری که از زندان شهرستان کاشان گرفته شده به شرح ذیل می باشد:

368 نفر از زندانیان مواد مخدر را استعمال نموده،293 نفر اخفا و نگهداری نموده،که 548 نفر تریاک و شیره تریاک و تفاله گراس نگهداری نموده اند،302 نفر نگهداری هروئین مرفین و کوکایین ،71 نفر مواد روانگردان 7 نفر خرید تریاک و شیره سوخته، همچنین 2325 نفر به جرم خرید و فروش مواد مخدر دستگیر گردیده اند.

1. 1. هدایت اله ستوده، آسیب شناسی اجتماعی، تهران ، آوای نور، 1384، ص 38