پسماندهای عفونی

پسماندهای عفونی، حداقل شامل مواد زائد آزمایشگاهی، نظیر محیط­های کشت و مواد زائد بخش­های جراحی و کالبد شکافی و بخش­های ایزوله می­باشند که بیماران عفونی در آن بستری می­گردند. پسماند­هایی که از بخش­های همودیالیز بیماران به دست می­آید  مثل فیلتر­ها ولوله­ها، حوله­های یکبار مصرف ، روپوش­ها و دستکش­ها و غیره) و نیز مواد زائد حیوانات تلقیح شده در زمره این گروه زائدات قرار دارند.پسماند­های عفونی ، زائداتی هستند که قادرند حداقل یک بیماری عفونی را منتقل سازند به دلیل اینکه روش قابل قبول برای عفونی بودن این گونه زائدات در دست نیست ، مراکز قانونی اینگونه مواد را بر حسب اینکه از کجا و با چه محتویاتی تولید می شوند، شناسایی و تعریف می­ کنند. بر این اساس حداقل 3 درصد و حداکثر 90 درصد زائدات بیمارستانی را مواد زائد عفونی تشکیل می­ دهند(عمرانی ،1369).

مرکز پیشگیری و کنترل بیماری پنج نوع پسماند بیمارستانی را عفونی تلقی می کنند که شامل پسماند­­های میکروبیولوژیک، پاتولوژیک، لاشه حیوانات آلوده، خون واشیاء نوک تیزمی باشند(اصل سلیمانی، 1379.(

یکی از کامل­ترین نظریه­ها در این خصوص توسط Liberman  ارائه شد وی پسماندهای عفونی را  در 12 نوع مشخص طبقه بندی کرده است(کریم زادگان ،1375).

1) پسماند بخش های ایزوله

بـیـمـاران ایـن بـخـش بـه دلـیـل داشتن بیماری عـفـونـی قـابـل انـتقال، از سایر بیماران مجزا شده‌اند. بدیهی است از نظر انتقال ویروس ایدز و هپاتیت B مراقبت های لازم در دفع پسماند های خونین و مایعات بدن بیماران بستری در بیمارستان­هـا و بـخـش هـای ایـزوله ضرورت کامل دارد .

2)  پسماند محیط­های کشت و دیگر عوامل عفونی

ایـن مـواد از آزمایشگاه­های تـشخیـص طـبـی‌، آزمایـشگاه­هـای پـاتـولـوژی و مـیـکـروب­شـنـاسـی و تـحـقـیـقـاتی تولید می شوند که شامل کشت های تهیه شده از نمونه های اخذ شده از بیماران است. نمونه های نگهداری شده برای تـحـقـیق و زایدات فرآورده ­های معین دارویی، قـسمت دیگری از این مواد زاید عفونی قلمداد می شوند.

3)  فرآورده ­های خونی

ایـن گـونـه زایـدات تـوسط بـانک­های خون، آزمایـشگاه­های تشخیص طبی، مراکز دیالیز و شرکت­های دارویی تولید می­شوند. این مواد به طـور بالقوه عفونی بوده و امکان وجود عوامل بـیماری­زا در آن‌هـا بـسـیار زیاد است. این مواد مـمکن است  علاوه بر ویروس ایدز و هپاتیت، سایر بیماری­های قابل انتقال به وسیله خون نظیر مالاریا سرخجه مادرزادی و غیره را منتقل کنند.

4) پسماند ناشی از اعمال جراحی و کالبد شکافی

پسماند کـه در جـریـان عـمـل جـراحی و کـالـبد شکافی به دست می آید همراه با عوامل بـیـمــاری­­زا بـه عـنـوان مـواد زایـد عـفـونـی تـلـقـی مـی‌شوند. از دیدگاه مراقبت­های جهانی تمام مـواد زایـد را کـه در تـمـاس بـا خـون و جریان خـون هستـد باید به عنوان پسماند عفونی تلقی کرد.

1) Infection waste

 2) Centers for Disease Control and Prevention (CDC)

پسماندهای آلوده آزمایشگاهی

ایـــن دسـتـه از پسماندها، ظــروف کـشــت و وسـایـلـی را  که برای تهیه محیط کشت و انتقال آن‌ ها به کار می­رود شامل می­شوند. بدیهی است پـارچـه­هـایـی که در تماس با محیط­های کشت هستند نیز آلوده هستند. در هر صورت مواد زاید  آزمایشگاهی شامل تمام مواد زایدی هستند که در تماس با عوامل بیماری زا بوده و ممکن است حاوی کشت‌ها و نمونه‌های آزمایشگاهی آلوده باشند.

6)  وسایل آلوده نوک تیز و برنده

مثل سوزن ها و سرنگ ها، شیشه های شکسته، چاقو­های جراحی و نظایر آن­ها .

7) پسماند بخش دیالیز

این مواد زایداتی هستند که در اثر تماس با خون بیماران همو­­دیالیز به وجود آمده و شامل وسایل، و ابزار و موادی هستند که به علت مصرف در این بخش ایجاد می شوند.

8) پسماند­­های آلوده بخش نگهداری حیوانات

ایـن مواد شامل لاشه و قسمت های مختلف آلوده حیواناتی است که جهت انجام آزمایش­های مختلف تحقیقاتی در معرض عوامل بیماری زا قرارمی گیرند.

9) پسماندهای بیولوژیک و دارویی

ایــن پسماندها شـامل واکسن­هـا و سایر مـواد زایـدی هستند که در جریان تـولـیـد فـرآورده‌هـای بـیولوژیک شرکت­های دارویی تولید می­شوند. این مواد به علت عدم استاندارد بودن یا گذشت تاریخ مصرف و خروج از رده به بازار، دور ریخته می­شوند. بیمارستان­ها و مراکز تحقیقاتی، بیولوژیک، کلینیک­ها، داروخانه­ها و غیره منبع اصلی مـواد زایـد بـیـولـوژیـک مـخـاطـره آمـیـز هـسـتـنـد. از جـمـلـه خـصـوصـیـات مـهـم مواد زاید بیولوژیک، قدرت آلوده سازی، عفونت زایی و ایجاد مسمومیت برای موجودات زنده است. مواد زایدی که در این گروه قرار می گیرند عبارتند از : بافت­های بدخیم حاصل از جراحی، مواد آلوده مثل سوزن­ها، باند­­ها و… مواد زاید بـیولوژیک به عنوان محصول فرعی حاصل از فرایند­های بیولوژیک یک کارخانه نیز می‌تواند باشد.

10) پسماند غذایی وسایر فرآورده های آلوده

این مواد زاید شامل مواد غذایی آلوده(پس مانده غذایی بیماران عفونی)، داروها و مواد بهداشتی که آلوده و غیر قابل مصرف تشخیص داده شده اند، هستند .

11) لوازم و ابزار آلوده

وسـایـلـی که در آزمایشگاه های پزشکی و میکروبیولوژی و تحقیقاتی که با عوامل عفونی در تماس بوده و در تولید وآزمایش فرآورده ­های دارویی، آلوده  می­شوند در این گروه قرار می­گیرند. اگر قرار است این وسایل ضد عفونی شده و مجدداً مورد استفاده قرار گیرند، دقت لازم در خصوص رفع آلودگی از آن­ها ضروری است .

• پسماندهای ژنوتوکسیک

پسماندهای ژنوتوکسیک به شدت خطرناک هستند و ممکن است خصوصیات ایجاد جهش سلولی و سرطان زایی داشته باشند. این پسماندها مشکلات ایمنی جدی به وجود می‌آورند. این مشکلات هم درون بیمـارستان و هم پس از دفع پسماندها در بیرون از بیمارستان می‌تواند وجود داشته باشد و باید مورد توجه خاص قرار داشته ‌باشند. آن­ها می‌توانند دارای دارو­های سایتوتوکسیک معین، سایتوتوکسیک، مواد شیمیایی و مواد پرتوساز باشند، داروهای سایتوتوکسیک که مواد اصلی این مقوله را تشکیل می‌دهند، می‌توانند بعضی سلول­های زنده را بشکند یا رشد آنها را متوقف کنند. این داروها برای شیمی درمانی سرطان­ها به کار می‌روند. دارو­های سایتوتوکسیک بیشتر اوقات در بخش­های تخصصی مانند بخش سرطانی شناسی و واحدهای پرتو درمانی مصرف می‌شوند، که نقش اصلی آنها درمان سرطان است(WHO, 2005).

• پسماندهای محتوی فلزات سنگین

پسماندهای محتوی فلزات سنگین یک زیر رده از پسماند­­های شیمیایی خطرناک و به طور معمول به شدت سمی‌اند. پسماندهای دارای جیوه به طور مشخص از نشت تجهیزات شکسته شده بالینی به وجود می‌آیند. جیوه‌های پخش شده از چنین دستگاه­هایی تا حد ممکن باید جمع‌ آوری شوند. پسماندهای دارای کادمیوم عمدتاً از باتری‌های دورریخته و شکسته به وجود می‌آیند. برخی « پانل‌های تقویت شده با چوب» با مقداری سرب هنوز هم به عنوان ضد نفوذ کردن پرتوهای X و در بخشهای تشخیصی به کار می‌روند(WHO, 1999).

شایان ذکر است که در یک تـقـسـیـــم بــنـــدی متداول در آسیا، مـــواد زایـــد ویـــژه بیمارستانی شامل  6‌گروه زیر هستند:

1) مـواد زائد آنـاتـومـیـک، شامل مواد زاید اطـاق عـمـل، مـواد زایـد اطـاق زایـمـان، اعـضاء و  اندام­های قطع شده، جنین مرده و جفت و مواد آناتومیک ناشی از جراحی­های سطحی است .
2) مــواد زائد بـیــولــوژیــک حــاصـل از تـمـام بخش‌ها شامل:
الف)  پارچه های آغشته به الکل و اتر و خون.
ب) اجــســـام یـــک بـــار مــصــرف فـلــزی ، نـظـیــر سرنگ، سوزن های تزریق زیر جلدی، تیغه های چاقوی جراحی، اجسام پلاستیکی مثل ظروف ادرار، لـــولـــه­هـــای پلاستیکی، بطری­های پلاستیکی ، سرنگ و ماسک و دستکش.
بـسـتـه بـنـدی مـثـل ظـروف شـیشه­ای سرم خون ، بطری های شیشه داروها، انواع آمپول ها، کارتون کاغذ و جعبه‌های دارو .
3)‌ مواد زائد ویژه مثل : فیلترهای دیالیز کلیه، گچ شکسته بندی و قالب گیری .
4) ‌مواد زائد بخش رادیولوژی، آزمایشگاه‌های شیمیایی و باکتریولوژی

5)‌ مواد زائد رادیو اکتیو.
و ) ‌مواد زائد دارویی(دریاباری،1379 ).

1) Genotoxic Waste

2) Heavy Metals Waste

مخاطرات بهداشتی پسماند های بیمارستانی

در چند دهه گذشته،  فعالیت های بشر و تغییرات مرتبط با شیوه زندگی و الگو­های مصرف، انواع مختلفی از پسماند­ها را تشکیل شده است که بقای انسان­ها و موجودات زنده دیگر و همچنین منابع طبیعی  را تهدید کرده است(Oweis et al, 2005).

قابل توجه است که مواد زائد پزشکی حاصل از فعالیت­های بهداشتی درمانی بوده و در زمره مواد زائد خطرناک هستند که دربیمارستان­ها، درمانگاه ها، کلینیک­ها و مراکز تحقیقات و دارویی تولید می­شوند و بخش مهمی از مواد زائد جامد شهری هر جامعه­ای را تشکیل می­ دهند که به علت دارا بودن انواع گوناگون میکروارگانیسم ها مانند باکتری­ های استافیلوکوک، باسیل، سل، کزاز، ویروس هپاتیت و ایدز از نظر بهداشتی بسیار حایز اهمیت هستند(Geadon, 1994).

این درحالی است که تخمین نشان می‌‌دهد که حدود ۵/۲ میلیون نفر)شامل ۴ میلیون کودک( هر ساله از بیماری‌های مربوط به پسماند جان خود را از دست دادند .(Akter, 2000)

لذا مخاطرات بالقوه بهداشتی و آلودگی های مواد زائد پزشکی را می توان بصورت زیر طبقه بندی نمود:

• مخاطرات بهداشتی و شغلی :

افراد و گروه هایی که بیشتر در معرض خطر می باشند شامل بیماران و پرسنل و کارگران مسئول جمع آوری و حمل و دفع پسماند بیمارستانی و سایر افرادی که به نحوی در تماس با این گونه پسماندها قرار دارند. پسماندهای پزشکی از بخش بزرگی ازپسماندهای عفونی، که بطور بالقوه خطرناک است تشکیل شده اند که ممکن است حاوی عوامل بیماری زا باشند. برخی از ارگانیسم های بیماری زا می توانند خطرناک باشد، چرا که آنها ممکن است مقاوم در برابر درمان بیماری ها شوند. جمع آوری و دفع نا­مناسب از این ضایعات به طور مستقیم و غیر مستقیم می توانند خطرات جبران ناپذیری بر بهداشت عمومی و محیط زیست وارد کنند(Abdullah et al, 2008).

• مخاطرات زیست محیطی و زیبا شناختی :

پسماند­های بیمارستانی در صورتی که به درستی دفع نشوند، نوعی تهدید جدی برای سلامت افراد جامعه می باشند. اغلب موارد، بسیاری از پسماند­های دفع شده بیمارستانی به عنوان عوامل بیماری زا محسوب می­شوند و اگر به درستی دفع نشوند، زمین و آب آن منطقه را آلوده می­ کنند و ممکن است هر نوع محصول کشاورزی که از آن زمین به عمل  می­آید نیز تحت تاثیر این آلودگی قرار بگیرد و محصولات آلوده و نامرغوبی به بار دهد. پسماند­های بیمارستانی غیر بهداشتی دفع شده، پس از مدتی می توانند(از طریق آب و هوا و خاک) خود را به بافت­های موجودات زنده و حیوانات و یا انسان­های دیگر برسانند. اگر دستگاه ایمنی آن فرد سالم باشد، مشکل خاصی برایش رخ نمی دهد، اما اگر دستگاه ایمنی او بر اثر ابتلا به انواع بیماری­ها ضعیف شده باشد، به بیماری­های مختلف مبتلا می شود .(Baraka et al, 2006)

• • مخاطرات اجتماعی ، اقتصادی ، سیاسی :

قابل توجه است هرگونه اختلال در مدیریت و امحای پسماندهای پزشکی، منجر به بروز انواع بیماری­ها و عفونت­های مختلف و آلودگی محیط زیست خواهد شد و انسان و محیط زیست قربانیان مدیریت ناصحیح پسماند­های پزشکی می باشند. از سوی دیگر باید به این نکته توجه داشت که شیرابه هرگونه پسماندی از جمله پسماندهای پزشکی در زمین فرو می رود و وارد آب­های زیر زمینی می­ شود. بنابراین لازم است استاندارد­ترین و به روز­­­ترین روش­ها از کم کردن حجم پسماند­ها از طریق جداسازی پسماند­های بیمارستان­ها به پسماند­­های اداری و عفونی و همچنین استفاده از پسماند سوزهای مرکزی به کار گرفته شود تا پسماندهای پزشکی به طور کامل و با روشی مورد تایید کارشناسان بهداشتی، امحا شوند.بی تردید هر گونه مدیریت ضعیف در زمینه مراقبت های بهداشتی انتقال آلودگی از پسماندهای پزشکی، تمام کارکنان مراکز درمانی، بیماران، دست اندرکاران در حمل و نقل پسماند و کل جامعه را در معرض عفونت­ها و اثرات سمی و همچنین آلودگی­های زیست محیطی ناشی از آن قرار می­دهد(Philip, 2003).

مدیریت پسماند بیمارستانی و لزوم توجه به آن

مفهوم کلی مدیریت زائدات در بیمارستان ها در مجموع شامل آموزش همگانی ، کاهش تولید، ذخیره سازی، جمع آوری، حمل و نقل، پردازش و دفع اینگونه زائدات درچارچوب ملاحظات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و فنی بوده و وجود قوانین مدون و کارآمد درجامعه می تواند ضمن تاثیر مثبت در کاهش تولید اینگونه زائدات، موجبات افزایش بهره وری ملی و نیز کاهش اثرات نامطلوب ناشی از دفع غیر اصولی زائدات بر بهداشت عمومی و محیط زیست جامعه را نیز به همراه داشته باشد(Garving,1995).

به طور کلی مدیریت صحیح پسماندهای بیمارستانی از لحاظ زیست محیطی دارای اهمیت فراوان می­باشد و چنانچه مدیریت پسماندهای بیمارستانی به درستی صورت نگیرد، علاوه بر تأثیرات سوء بهداشتی، بر فعالیت های اصلی بیمارستان تأثیر گذارخواهد بود و برای محیط زیست نیز اثرات سوء در بر خواهد داشت. رهنمود­­­­­های مدیریت مواد زائد بیمارستانی نه تنها در به حداقل رساندن خطرات مطرح برای کارمندان در تمامی سطوح کمک می کنند، بلکه خطرات بالقوه محیط زیست را نیز کاهش می­دهد)عمرانی,1384(.

شایان ذکر است که مدیریت پسماندهای بیمارستانی به ترتیب شامل به حداقل رساندن زائدات و بازیافت، ضدعفونی باکلیه روش ها، سوزاندن، خنثی سازی،  دفن بهداشتی و دفع در شبکه فاضلاب شهری است.(Acharya and Singh, 2000)

به طور کلی، عناصر کلیدی برای یک برنامه موثر مدیریت مواد زائد پزشکی باید شامل موارد زیر باشد (شکل1-3):

• طرح مدیریت پسماند
• شناسایی انوع پسماندها
• جداسازی پسماند، مهار و برچسب زدن
• ذخیره سازی
• حمل و نقل(در سایت و خارج از سایت)
• درمان
• دفع مناسب پسماند
• نگهداری سوابق مدیریتی پسماند
• آموزش ادواری کارکنان به منظور روزآمد کردن دانش آنها

طرح مدیریت پسماند باید شامل موارد ذیل باشد :

• انطباقبا مقررات مربوطه (پیوست 1 قانون مدیریت پسماندها)
• مسئولیت پذیری همه کارکنان درگیر (به عنوان مثال،  کنترل عفونت ها،
• کنترل محیط زیست و پرسنل خانه داری، بخش و مسئولیت فردی)
• تعریف و شناخت صحیحی از تمام پسماند های پزشکی به کار گرفته شده در داخل یک مرکز
• اجرای پروسه مراحل مدیریت گام به گام در مرکز مربوطه