و هو نورُ حدقه الوزارهِ، و نور حدیقه الاماره؛ سلاله الوزراء العِظام، خلَف السلفِ الکِرام؛ شرف7­ الدوله و الدین أمیر حاجی8 محمد بن المولی المخدوم الاعظم، افتخار وزراء9 العرب والعجم؛ الذی زان الوزارهَ و ما زانته؛ و شرّفها و ما شرّفته؛ و هی أحوج إلیه منه إلیها، و مَنَّ اللهُ تعالی به علیها؛ فجعله صلاح ممالک العالَم، و مالکَ نواصی السیفِ و القلم؛ صاحبَ الردّ والقبول، متّصفاً بقول القائل حیث یقول؛ شعر[10]:

 

 

 

أبکَی و أضحکَ خصمَه و ولیَّهُ
اَلدرُّ و الـدرّیُّ خافا جــودَهُ
 
بالسیف و القلم الضَّحوکِ الباکِی
فتَحصَّنا فی البـحر و الافلاکِ 

 

 
سعد الحق و الدوله و الدین أسبغ اللهُ علیه و علی کافّه المسلمین ظلالَه، و أعزَّ أنصارَه و ضاعَف جلالَه؛ وسیلهً إلی نیل الامالِ، و ذریعهً إلی نظم الاحوال.
و أرجو أن لا یتسخّطَه العِدَی، و ینظرَ الناظر فیه بعین الرِضَی؛ ویتصوّر قضیهَ ما علی المؤلِّف الا وسعُه، و لا علی المصنِّف الا جهدُه؛ و یعلمَ أن الناس لا یتجاوز طبعَها، و «لایکلّف الله نفساً الا وسعَها»[بقره/286]؛ فیتجاوز عن أقوالِه، و یصفح عن أفعالِه، و صلّی الله علی سیّدنا محمد و آلِه.
القسم الاول
فی الحکَم و الاداب و المدایح و الافتخارات؛ هو بابان
الباب الاول
 فی الحکَم و الاداب و هو خمسون فصلاً
الفصل الاول
فی الحثّ علی اکتساب الاداب و الفضائل، و أنها لاتحصُل الا بالکدِّ و الوسائل
 [1: بهاء الدین صاحب الدیوان]*

 

 

 

 

بُنیَّ اجتهد فی اقتناء العلوم
ألم ترَ فی رُقعه بیذقا
فآباؤنا الغُرُّ قد أسّسوا
فإن لم نُشِدها بمجهودِنا
 
تَفُز باجتناء ِثـمار الـمُنی [2الف]
إذا جَدّ فی سیره فرزَنا
مِن المجد شُمَّ الـمَبانی لَنا
سیَنهارُ و اللهِ تلک البُنی
[2:] المولی المعظّم کمال الملّه و الدّین عبد الرّزاق الکاشی نوّر اللّه روحه

 

 

 

 

إن السّعید فتیً تأدّبَ ناشیاً
حاز الفضیلهَ فی صِباه مراعیاً
و سرا فساد بفضله و کماله
لیس السعیدُ من استفاد ذخیره
أفنی الشّبابَ بجهلِه فی جمع ما
و اعلم بأنّ العودَ رطباً ثُقّفت
و إذا تَجفّف لو أراد مثقِّفٌ
 
حتی إذا بلغ الکهولهَ عُظِّما
لِسُلوکِ مذهبها فشبّ مُقوَّما
و علومه فی العالَمین مکرَّما
یَلقی الشَّقاءَ بفقدها متألِّما
زالت منافعُه و أبقی المأثما
أحناؤه فأصاب عینَ المرتمی
تثقیفَه لوجدته متحطِّما
[3:] ایضاً له طاب ثراه

 

 

 

 

تَأدّب صغیراً فالتأدبُ فی الصِغَر
تعلَّم و رَیعانُ الشبابِ بمائِه
و ما حفِظ الانسان فی جِدّهِ الصِبی
 
یزیدک أقسام الکرامه فی الکِبَر
ففی الغصن شیءٌ لیس یوجدُ فی الشجَر
یدومُ دوامَ النقش فی صفحهِ الحَجَر
[4:] لملک الشّعراء و الفضلاء فردوسی طاب مثواه
 

 

 

 

 

چنین گفت داننده دهقان پیر
به دانش نگر دور باش از کلاه
توانا بود هر که دانا بود
هنر افسر شهریاران بود
 
که دانش بود مرد را دستگیر
که دانش گرامی تر از تاج و گاه
به دانش دل پیر برنا بود[2]
همان زیور نامداران بود
 [5:] لامیر المؤمنین علی بن ابی طالب کرّم اللّه وجهه

 

 

 

 

بقدر الکَدِّ تُکتَسبُ المعالی
تَرومُ العزَّ ثُمَّ تنامُ لیلاً
 
و مَن طلَب العُلی سَهِر اللّیالی
یغوصُ البحرَ مَن طلَب اللآلی
[6: ؟]

 

 

 

 

طلب دُر همی کنی همه سال
 
همچو دریا بجوش باید بود[3] [2ب]
[7:] المولی الفضلاء و العلماء شمس الملّه و الدّین الکیشی

 

 

 

 

علوُّ الکعبِ بالهِمم العوالی
و مَن رام العُلی مِن غیرِ کدِّ
 
و عزُّ المرءِ فی سهَرِ اللّیالی
أضاع العمرَ فی طلبِ المحالِ
[8:] للعتابی*

 

 

 

 

و إنّ علیّاتِ[4] الآمورِ مشوبهٌ
 
بمستودَعاتٍ فی بطونِ الاساودِ
[9:] لابی الطیب

 

 

 

 

لا یَسلَم الشرفُ الرفیعُ مِن الاذی
 
حتّی یُراقَ علی جوانبِه الدّمُ
[10:] لکمال الملّه و الدّین إسمعیل الاصفهانی طاب مرقده

 

 

 

 

کسی به گردن مقصود دست حلقه کند
به آرزو و هوس بر نیاید این معنی
کلاه ملک طلب می‌کنی قبا در بند
 
که پیش تیر بلاها سپر تواند بود
به سوز سینه[5] و خون جگر تواند بود
که سرفرازی با بیم سر تواند بود
[11: ؟]

 

 

 

 

دست زمانه یاره شاهی نیفکند
 
در ساعدی که آن نکشیده است بار تیغ
[12: ظهیر الدین فاریابی]

 

 

 

 

عروس­ مملکت­ آن در کنار گیرد تنگ
 
که بوسه بر لب شمشیر آبدار دهد[6]
 
[13: ؟]

 

 

 

 

مَن باع أیّام الصِّبی بتأدبِ
و مَن اشتری لهو الحداثه فاتَهُ
 
ربِحَت تجارتُه علی الازمانِ
نبلُ الکهولِ و آبَ بالـخُسرانِ
[14: سعدی]

 

 

 

 

نابرده رنج گنج میسر نمی‌شود
هر کو عمل نکرد و عنایت امید داشت
 
مـزد او گرفـت جان برادر کـه کار کــرد
دانه نکاشت ابله و دخل انتظار کرد[7]
[15: المتنبی]

 

 

 

 

لو لا المشقّهُ سادَ الناسُ کلُّهم
 
اَلجودُ یُفقِر و الإقدامُ قتّالُ
[16: ؟] *

 

 

 

 

هر که دُر ادب طلب نکند
ادب آموز اگر همی خواهی[8]
نور روز یقین کجا بیند
 
بر بساط شرف طرب نکند
که زمانه ترا ادب نکند
هر که در دیده کحل شب نکند[9] [3الف]
الفصل الثّانی
فی أن الشّرف بالحسب لا بالاصل و النّسب
[17: ابن الرومی] *

 

 

 

 

و ما الحسبُ الموروثُ لا درَّ درُّهُ
إذا العودُ لم یُثمِر و إن کان شُعبهٌ
فلا تتَّکِل الا علی ما فعلتَهُ
فلیس فَخارُ المرءِ الا بِنفسِه
 
بمحتَسَبٍ الا بآخَرَ مُکتسَب
مِن المـُثمراتِ اعتدَّهُ الناسُ فی الحطَب
و لا تحسبنَّ المجدَ یورَثُ کالنسَّب
و إن عدَّ آباءً کراماً ذَوی حسَب
[18:] لامیر المؤمنین رضی اللّه عنه*

 

 

 

 

 

 

 

 

مَن کان مفتخرِاً بالمال و النسَبِ
 
فإنما فخرُنا بالعلم و الحسَبِ[10]
لیس الیتیمُ الذی قد مات والدُه
 
إنّ الیتیمَ یتیمُ الفضل و الادبِ
[19: ؟] لغیره

 

 

 

 

هنری باش و هرچه خواهی کن
نافه مشک را ببین به مثل
کو ز آهو گرفت عزّ و شرف
 
نه بزرگی به مادر و پدرست
کین مثالی بزرگ [11] معتبرست
یا به بوی لطیف مشتهرست
 [20: ] للمعرّی

 

 

 

 

ما طابَ آباؤُک إن لم تَطِب
فقد عن الأنساب تُزهَی بها
 
و أنتَ إن طبتَ فقد طابوا
فإنَّ أفعالک أنسابُ[12]
[21: ؟]

 

 

 

 

هرگز به هیچ مرده مکن فخر و این بدان
هر زنده­ای که فخر وی از مرده­ای بود
 
خاصه به مرده­ای که ­در این هست خرده­ای
این زنده مرده­ای بود آن مرده زنده­ای[13]
 [22: قوام الدین الکاشی]

 

 

 

 

 

 

 

 

إذا ما لم یکن للمرءِ شیءٌ
تراهُ مُباهیاً بأبیه جهلاً
 
یجوز به لصاحبه الفَخارُ
و ذلک عند أهل العلمِ[14] عارُ
و لکنّی و إن کان اعتزائی
بنفسی لا بهم کالدّر فخری
 
إلی وزراءَ کلُّهم خیارُ
و ما أنا کالرّماد أبوه نارُ
[23: مسعود سعد سلمان]

 

 

 

 

نسبت از خویشتن کنم چو گهر
 
نه چو خاکسترم کز آتش زاد
[24: سعدی]

 

 

 

 

هنر بنمای اگر داری نه گوهر
 
گل از خاک است و ابراهیم از آزر[15]
[25: ؟]

 

 

 

 

أتَفخرُ باتّصالک من علیٍّ
و لیس بنافعٍ نسَبٌ زکیٌّ
 
و أصلُ البولهِ الماءُ القراحُ
یدنّسُهُ صنایعُک القِباحُ [3ب]
[26: ؟] *