بند دوّم : تاریخچه مجازات  محرومیّت از اقامت یا اجبار به اقامت در محلّی خاص

اگر نگاهی به مجموعه قوانین جزایی خود در طول دهه های گذشته اندازیم به موارد زیادی از توسل به این مجازات بر خواهیم خورد که هم گاهی به عنوان یک مجازات تکمیلی یا تتمیمی مورد استفاده واقع شده و هم گاهی به عنوان یک مجازات مستقل و جایگزین حبس. برای مثال ماده 9 قانون مجازات عمومی مصوّب 1304 اعلام کرده بود : « مجازات جنحه مهم به قرار زیر است : … 2- اقامت اجباری در نقطه یا نقاط معیّن یا ممنوعیت از اقامت در نقطه یا نقاط معیّن » و یا ماده 19 نیز بیان داشته بود : «جزاهای تبعی از قرار ذیل است: … 2-ممنوعیت اقامت در محل مخصوص 3- اقامت اجباری در محل مخصوص…» همانگونه که مشخّص است ماده 9، منع یا اجبار به اقامت در محلّ خاص را به عنوان یک مجازات مستقل در نظر داشته امّا ماده 19 آن را تبعی دانسته است. همچنین ماده 168 این قانون نیز مجازات اجتماع و تبانی برای ارتکاب جنایت علیه امنیّت داخلی یا اساس حکومت ملّی را اینگونه اعلام می  کند : «…حبس تأدیبی از شش ماه تا دو سال یا به اقامت اجباری از یک سال تا سه سال…» استفاده از کلمه « یا » نشان از مستقل بودن این مجازات و جایگزین حبس بودنش دارد. در سال 1352 به این مجازات به صورت تکمیلی یاتبعی نگاه شد و طی موادی همچون مواد 15 ، 16 و 19 نیز بدان اشاره شده بود. قانون راجع به مجازات اسلامی نیز آن را یک مجازات تتمیمی در نظر داشت. همچنین در سال 1370 ماده 17 از این مجازات با عنوان یکی از انواع مجازات های باز دارنده نام برد و ماده 19 نیز آن را مجازاتی تتمیمی دانست.

بند سوّم : محرومیّت از اقامت یا اجبار به اقامت در محلّی خاص در قوانین کنونی

اصل سی و سوّم قانون اساسی اعلام می دارد :« هیچ کس را نمی توان از محل اقامت خود تبعید کرد یا از اقامت در محل مورد علاقه اش ممنوع یا به اقامت در محلّی مجبور ساخت ، مگر در مواردی که قانون مقرر می دارد.» این اصل نشان از آن دارد که از همان ابتدای دوران آغازین پس از انقلاب و تدوین قانون اساسی مجازات منع اقامت و یا اجبار به اقامت در نقطه یا نقاط خاص مورد پذیرش قانونگذار بوده است ، شاید آن را به دیده یک جایگزین حبس ننگریسته امّا مجازاتی قانونی و قابل اعمال بر مجرمین معرفی کرده است. در حال حاضر در کشور ما این نحوه مجازات بر اساس دستور ماده 23 قانون مجازات می تواند در لباس یک مجازات تکمیلی و در کنار مجازات های حد ، قصاص یا مجازات تعزیری از درجه شش تا درجه یک ظاهر می گردد و گاهی نیز بر طبق ماده 87  ضمن حکم به مجازات جایگزین حبس بر فرد اعمال می گردد. در واقع این مجازات در حال حاضر در کشور ما یک مجازات جایگزین مستقل نیست و نمی توان در حالتی که قصد دوری از حبس را داریم به تنهایی آن را مورد حکم قرار دهیم.

بند چهارم: مکان هایی که می توان فرد را مجبور به اقامت در آنجا نمود

در قوانین ما هیچ سخنی از اینکه در چه محل هایی می توان افراد را مجبور به اقامت در آنها نمود دیده نمی شود حتّی بخش نامه و یا آیین نامه ای هم در این زمینه وجود ندارد امّا با این وجود نقطه مقابل این مسئله یعنی محل هایی که امکان فرستادن افراد مجرم به آنها وجود ندارد مشخّص گردیده اند . نظریاتی از اداره حقوقی دادگستری و دستورات رئیس قوّه قضاییه نیز در این رابطه وجود دارد. طبق نظریه 9522/ 7- 14/ 11/ 1382  نقاط اقامت اجباری محکومان، توسط وزارت دادگستری و شورای امنیت کشور تعیین و به قوه قضاییه اعلام می‏‌گرد.بر این مبنا بخشنامه شماره 11475/ 82/ 1 مورخ 16/ 7/ 1382 رییس قوه قضاییه به دادگستری‌های استان‌ها و شهرستان‌ها اعلام می کند: « نقاط ذیل به لحاظ داشتن شرایط سیاسی، امنیتی، اجتماعی برای اقامت اجباری مناسب نمی‏‌باشند: 1- شهرستان مراغه در استان آذربایجان شرقی‏ 2-شهرستان لامرد در استان فارس‏ 3-شهرستانهای دیواندره، سقز، بیجار، مریوان، بانه، کامیاران، قروه، سنندج در استان کردستان 4-  بخش رودبار شهرستان کهنوج در استان کرمان‏ 5-شهرستان طبس در استان یزد 6-شهرستان خدابنده در استان زنجان‏ مراتب جهت اطلاع و ارسال به دادگاه‏‌ها از طریق قوه قضاییه اعلام می‏‌گردد.»

بند پنجم : حقوق و تکالیف محکوم

محکوم به محض ورود به محل باید به محل حسب مورد نزد رئیس دادگستری یا دادستان حوزه قضائی محل حاضر گردیده و آمادگی خود را برای تحمل اقامت اعلام نماید پس از اجرای تشریفات قانونی مربوطه و درج مشخصات محکوم دفتر مخصوص نیروی انتظامی باید هر روز خود را به کلانتری معرف و دفتر حضور غیاب را امضاء نماید در قبال این تکالف محکوم می­­تواند در محل گذران اقامت اجباری به شغل یا حرفه معیّن و مناسب و دلخواه خود اشتغال یابد همچنین می­­تواند ازدواج و تشکیل خانواده بدهد و با فامیل و دوستان خود مراوده و رفت آمد داشته باشد و به هر نو فعالیت ورزشی و تفریحی بپردازد.[187]