مقدمه
1-1 مقدمه
بلافاصله پس از صید و خارج کردن از آب، مجموعه تغییراتی در بدن ماهی آغاز می شود که در اثر این تغییرات کاهش قابل توجهی در اختصاصات کیفی محصول ایجاد میگردد. از این رو عدم توجه به شرایط نگهداری پس از صید و نتیجتاً بروز تغییرات نامطلوب در اختصاصات کیفی می تواند در ادامه منجر به ظهور علائم فساد گردد. از جمله نخستین تغییراتی که پس از صید در بدن ماهی بروز مینماید سخت شدن عضلات است که به آن جمود پس از مرگ[1] گویند؛ فعالیت آنزیم های موجود در عضلات و دیگر ارگانهای بدن که به سرعت پس از صید آغاز می گردند نیز در صورت عدم کنترل منجر به مجموعه تغییراتی می گردند که در اصطلاح به خود هضمی یا اتولیز موسوم است. این تغییرات در نهایت منجر به شکسته شدن و تجزیه ی بسیاری از ترکیبات موجود در بافت ها می گردد که می تواند بر کیفیت خوراکی و دیگر اختصاصات ارگانولپتیک ماهی تاثیرات قابل توجهی داشته باشد. از دیگر تغییراتی که به آهستگی در ماهی رخ می دهد ولی حائز اهمیت زیادی می باشد اکسیداسیون چربی هاست که عمدتاً در طول نگهداری طولانی بخصوص هنگام نگهداری ماهی منجمد بروز مینماید. تغییرات حاصل از اکسیداسیون می تواند منجر به تغییر در طعم طبیعی ماهی و همچنین تغییراتی در سیستم پروتئینی عضلات شود که به خصوص تغییرات پروتئینی سبب کاهش کیفیت بافت عضلانی و افزایش مقدار مایعات خروجی از عضلات میگردد. باید توجه داشت که همزمان با تغییرات آنزیمی، به تدریج باکتریهایی که به طور طبیعی در پوست و روده ماهی وجود دارند نیز فعال شده و شروع به تکثیر می نمایند. تکثیر و فعالیت باکتریها و آنزیم های باکتریایی سرآغاز دیگر تغییراتی است که نتیجه آن بروز علائم فساد باکتریایی در ماهی خواهد بود. با توجه به فسادپذیری خاص ماهی و دیگر فرآوردههای دریایی و سرعت تغییرات کیفی در اختصاصات خوراکی آنها بیشک مهمترین موضوع در عملآوری یا عرضهی محصولات به صورت تازه جلوگیری از بروز تغییرات یا کاهش سرعت آنهاست، به همین جهت ضروری است یک یا مجموعه ای از فرآیندهای مختلف در جهت جلوگیری از این تغییرات یا کاهش پیشروی آنها بکار گرفته شوند تا محصول در حد کیفی مطلوب به بازار مصرف ارائه گردد (رضوی شیرازی، 1386).
تکنولوژیهای فرآوری غذایی همچون نگهدارنده های شیمیایی نمی توانند پاتوژنهای مواد غذایی همچون لیستریا مونوسیتوژنز[2] را از بین برده و یا فساد میکروبی را کاملاً به تاخیر اندازند (گوتیرز[3] و همکاران، 2009). توزیع سرد مواد غذایی فاسد شدنی می تواند موثر باشد اما نمیتواند ایمنی کلی وکیفیت تولید را تضمین کند. علاوه براین تغییر در عادات غذایی و شیوه های فرآوری مواد غذایی بوجود آمده و تقاضا برای محصولات آماده خوردن افزایش یافته است (لی[4] و همکاران، 2008). تکنیکهای جدیدی همچون نورپالسی، میدانهای الکتریکی و مغناطیسی پالسی فشار بالا برای نگهداری مواد غذایی و کنترل پاتوژنها و میکروارگانیسمهای فساد در مواد غذایی وجود دارد. با این حال تکنیکهایی همچون فرآوری با حرارت ملایم، بستهبندی در اتمسفر اصلاح شده، بستهبندی در خلاء وسردخانهگذاری، نه برای از بین بردن پاتوژنهای نامطلوب و نه برای به تاخیر انداختن فساد میکروبی به اندازه کافی موثر نیست. علاوه بر این برخی از این روشها همچون سرد کردن در خلاء می تواند احتمال آلودگی مواد غذایی را افزایش دهد. ترکیب مواد آنتیمیکروبی طبیعی در مواد بستهبندی برای محافظت سطح ماده غذایی نیز به تازگی توسعه یافته است (لی و همکاران، 2008). پیکره در حال رشد داده ها نشان می دهد که پتانسیل قابل توجهی برای استفاده از آنتی میکروبهای طبیعی در غذاها به منظور جلوگیری از تغییرات اکسیداسیونی لیپیدها و مهمتر از آن برای حفظ کیفیت و ارزش غذایی مواد غذایی وجود داشته که علاوه بر این آنها دارای اثرات ضد قارچی نیز می باشند (برت[5] و همکاران، 2007). به عنوان مثال ترکیب تیمار حرارت ملایم با افزودن روغنهای اسانسی دارچین و میخک در سیب D-value اشرشیا کلای[6] را به طور مشخص کاهش می دهند (تاج کریمی و همکاران، 2010). علاوه بر اثرات طعم دهندگی روغنهای اسانسی برخی از آنها اثرات آنتی میکروبی روی پاتوژنهای گیاهی و انسانی دارند (برندی[7] و همکاران،2006).
تاریخچه ادویهها و گیاهان از زمان آغاز تاریخ بشر بوده و مردم این گیاهان را از زمانهای بسیار دور استفاده میکردند. هیچ کالای دیگری به اندازه ادویهها در توسعه تمدن مدرن نقش محوری نداشته است. زندگی مردم و گیاهان بسیار پیچیده تر از آن است که قابل درک باشد. برخی گیاهان دارای قدرت تغییر عملکرد فیزیولوژیکی ما می باشند. آنها انقلابی در پزشکی ایجاد کرده و همچنین برای کسانی که آنها را پرورش داده و فرآوری می کنند و مورد تیمار قرار می دهند بسیار درآمدزا بوده و در موارد بسیاری این گیاهان اهمیت اجتماعی و مذهبی دارند. گیاهان مسیر تاریخ را تغییر دادند و از لحاظ اقتصادی اهمیت بیشتری به عنوان اجزای غذا و دارو، عطریات، لوازم آرایشی وگیاهان تزئینی دارند. دانش گیاهان برای هزاران سال از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است (برون[8] ،1995).
هدف از تهیه این متن ارائه یک مرور کلی از داده ها عمدتاً در ده سال گذشته بر روی ترکیبات مشتق شده از گیاهان و تاثیر آنها بر ضد عوامل فساد و بیماریزای گزارش شده و روش های عملی برای استفاده از این ترکیبات و همچنین تهیه مروری بر اطلاعات منتشر شده روی فعالیت روغنهای اسانسی و ترکیباتی از آنها که میتوانند برای استفاده در غذاها مناسب باشند و همچنین توصیف مدل فعالیت احتمالی و نیز پتانسیل سینرژیست[9] و آنتاگونیسم[10] آنها بوده و در مورد قوانین و جنبههای گوناگون ایمنی و حسی نیز بحث میشود و فضاهای مطالعه آینده نیز پیشنهاد شده است. اطلاعات آمده در این متن بر روی سطح فساد مواد غذایی بوده و اساساً در مورد اثرات آنتیباکتریایی روغنهای اسانسی در غذاها و خصوصاً در غذاهای جانوری (دریایی) که منبع اصلی غذایی میباشد، تمرکز و بحث می کند. با توجه به مطالب گفته شده در این متن به این سوال ها پاسخ داده می شود:
آیا عصاره های گیاهی اثر آنتی باکتریایی و آنتی اکسیدانی بر فرآورده های آبزیان دارد؟
آیا انواع مختلف عصاره های گیاهی اثر آنتی اکسیدانی و آنتی باکتریایی یکسانی بر فرآورده های آبزیان دارند؟
آیا عصاره های گیاهی مدت انبارداری فرآورده های آبزیان را تغییر می دهد؟
هدف:
بازبینی خواص آنتی میکروبی و آنتی اکسیدانی روغن های اسانسی و ترکیبات آن ها و کاربردهای اخیرشان در فرآورده های آبزیان
1-2- کلیات
1-2-1- تعریف
بیماری های ناشی از غذا در نتیجه مصرف غذاهای آلوده به باکتری های عامل فساد و بیماری زا به طور مستقیم در سلامت جامعه نقش دارد (رهنما و همکاران،1388). فساد مواد غذایی می تواند در ماده غذایی خام تا ماده فرآوری و توزیع شده رخ دهد و منابع فساد نیز ممکن است شیمیایی، فیزیکی و میکروبیولوژیکی باشد. تکنیکهای نگهداری از فساد میکروبیولوژیکی در سالهای اخیر به طور چشمگیری به بهبود به حداقل رساندن هر گونه رشد میکروارگانیسمها از جمله میکروارگانیسمهای پاتوژن کمک کرده است. (برت، 2004). استفاده از مواد شیمیایی به منظور جلوگیری یا به تاخیر انداختن فساد مواد غذایی امروزه دارای کاربرد وسیعی میباشد، اما در ارتباط با اثرات سوء استفاده از مواد شیمیایی صنعتی بحثهای قابل قبولی در خصوص سرطانزایی و سمیت آنها برای انسان صورت گرفته است. به این دلیل تولیدکنندگان مواد غذایی و مصرف کنندگان آن بایستی در استفاده از این گونه مواد نگهدارنده احتیاط نمایند (اسکاندامیس[11] و همکاران،2001). در نتیجه بالا رفتن سطح آگاهی مصرف کنندگان در سطح جامعه جهانی علاقه روزافزونی به استفاده از مواد نگهدارنده نظیر اسانسها و آنتیبیوتیکهای طبیعی وجود دارد (رهنما و همکاران، 1388).
تحقیق در مورد روغنهای اسانسی محافظت کننده مواد غذایی با منشا گیاهی از دهه 1990 با استفاده بیشتر ادویهها و روغنهای اسانسی آنها به عنوان نگهدارندههای زیستی طبیعی برای افزایش عمر انبارداری و کیفیت کلی محصولات غذایی و کاهش یا از بین بردن میکروارگانیسمهای بیماری زا افزایش یافته است (برت، 2004).
امروزه در خصوص اثرات بازدارندگی آنتی بیوتیک های طبیعی و اسانس های گیاهی مطالعات زیادی صورت می گیرد که نشان دهنده تلاش درخصوص حذف نگهدارنده های شیمیایی و به کارگیری نگهدارنده های طبیعی می باشد. اسانس های گیاهان از منابع مفید ترکیبات ضدمیکروبی می باشند (باگامبولا[12] و همکاران، 2004) و یکی از سریع ترین روندهای رو به رشد در تمامی درمانهای طبیعی روند استفاده از روغن های اسانسی است (رایبرن[13]،2010).
روغن های اسانسی چه هستند ؟
روغنهای اسانسی خالصترین شکل یک گیاه، روغن فرّار بدست آمده از طریق تقطیر یا فشار می باشند. روغنهای اسانسی مواد گیاهی بسیار قوی تغلیظ شده هستند بطوری که مثلاً یک قطره روغن نعناع معادل تقریبا 26فنجان چای نعناع می باشد. مثلا 5000پوند گلبرگ رُز فقط یک قطره روغن خالص رُز میدهد. به گفته دکتر پنوئل[14] این ملکولها توسط بدن ما برای پشتیبانی، تعمیر و نگهداری و بازسازی استفاده میشوند (رایبرن،2010).
روغن های اسانسی (روغن های فرّار یا روغن های اتری نیز نامیده می شوند) مایعات روغنی معطری هستند که از مواد گیاهی (گل ها، جوانه ها، دانه ها، برگها، شاخهها، پوست درختان، علفها، چوبها، میوهها وریشهها) بدست می آیند (گاستافسون[15]، 1948).
روغنهای اسانسی به عنوان جایگزینهای طبیعی افزودنیهای شیمیایی در نظر گرفته شده و استفاده از آنها در مواد غذایی مطابق خواسته های مصرف کنندگان برای محصولات با فرآوری کمتر و یا طبیعی می باشد که در صنایع غذایی مدرن پروسههای خفیف به منظور بدستآوردن فرآوردههای سالم که برچسب طبیعی یا سبز دارند مورد استفاده قرار میگیرد(برت، 2004). با این حال کاربرد علمی روغنهای اسانسی بدلیل ملاحظات طعم محدود است و همچنین اثرشان با توجه به فعل و انفعالات آنها با مواد و ساختار غذایی در حد میانه است (اسکاندامیس و همکاران،2001). روغنهای اسانسی گیاهان و ترکیبات آنها و فرآورده هایی از متابولیسم ثانویه گیاهان کاربردهای بسیاری در داروهای محلی، طعم غذا، محافظت و همچنین عطر و صنایع دارویی دارند (فابیان[16] و همکاران، 2006).
لغت روغنهای اسانسی در قرن 16 از نام Quinta توسط اصلاحطلب داروی سویسی به نام پاراسلسوس وون هوهنهیم[17] مشتق شده است، او ترکیبات موثر یک دارو را کواینتا اسنشیال[18] نامید (گاستافسون، 1948). 3000نوع روغن اسانسی شناخته شده است که در حدود 300 مورد آنها مخصوصاً به عنوان عطر و ادکلن اهمیت تجاری دارند. همچنین مدت مدیدی است که مشخص شده برخی از روغن های اسانسی خواص آنتیمیکروبی دارند که در گذشته به عنوان خواص آنتی میکروبی ادویه جات بررسی شده بود اما افزایش اخیر میل مصرف کننده ی سبز منجر به تجدید مطالعه ی علمی این مواد شد. علاوه بر این مشخص شده است که روغنهای اسانسی و ترکیبات آنها خواص ضد ویروس، ضد مخمر، ضد میکروب، ضد توکسین، ضدانگل و ضدقارچ دارند که شاید این خواص به عملکرد ترکیبات آنها در گیاهان بستگی دارد (برت، 2004)
1-2-2- تاریخچه استفاده از روغنهای اسانسی
عوامل آنتی میکروبی طبیعی، مشتق شده از منابعی همچون روغنهای گیاهی شناخته شده بوده که برای قرن ها در نگهداری غذا استفاده می شدند. روغن های اسانسی و ادویه ها توسط مصریان اولیه استفاده میشده و قرنها در کشورهای آسیایی همچون چین و هند مورد استفاده قرار میگرفته است. برخی از ادویه ها همچون میخک، دارچین، خردل، سیر، زنجبیل و نعناع هنوز هم به عنوان درمان جایگزینی در هند استفاده می شود. عصاره های گیاهی و ادویه ها علاوه بر اینکه در عطر و طعم شرکت می کنند می تواند بر ضد پاتوژن های گرم مثبتی همچون لیستریامونوسیتوژنز عمل کنند. آنها همچنین با بهره گرفتن از اجزای فعالی همانند فنل ها، الکل ها، آلدهیدها، کتون ها، اترها، و هیدروکربن ها که مخصوصاً در ادویه هایی همچون دارچین، میخک، سیر، خردل و پیاز وجود دارد می توانند ثبات ذخیره سازی را افزایش دهند (برت،2004).
روغن های اسانسی از زمان آغاز بشر وجود داشتند؛ باستان شناسان6500 سال پیش در پاکستان یک دستگاه تقطیر کشف کردند. در مصر در آرامگاه کینگ توت[19] (1932)350 لیتر روغن اسانسی مشاهده شد. بیش از 200کتاب مقدس به روغنهای اسانسی کندور، مر، زوفا و . اشاره کردهاند (رایبرن،2010).
مصریان باستان از 3000 تا 14700 سال پیش یک مجموعه ی فارماکولوژیکی بسیار دقیق، موثر و معتبری از مواد متعدد بدست آمده از منابع طبیعی تهیه کردند (کاست[20]، 2003).
اگر چه ادویه ها به خاطر عطر خوبشان ،گلها وخصوصیات محافظتی از دوران باستان استفاده می شدند اما از روغن های اسانسی شناخته شده فقط روغن تورپنتین[21] توسط مورخان رومی و یونانی نامبرده شده بود. تقطیر به عنوان روش تولید روغنهای اسانسی اولین بار در شرق (مصر، هند و ایران) استفاده میشد و بیش از 2000سال پیش بهبود یافته و با آغاز تکنولوژیهای مدرنتر در قرن 9 توسط عربها گسترش یافت. اولین نوشه معتبر در مورد تقطیر روغنهای اسانسی بوده که توسط یک پزشک کاتالانی بنام ویلانوا[22] نوشته شده بود. در قرن 13 روغنهای اسانسی توسط داروخانه ها تولید شده و اثرات دارویی آنها در کتابهای داروشناسی توضیح داده شد (بوئر[23] و همکاران، 2001)؛ اما به نظر می رسد استفاده از آنها در اروپا گسترش نیافته بود؛ تا اینکه در قرن16در لندن مورد داد و ستد قرار گرفت. در همان قرن مطالبی در مورد تقطیر و استفاده از روغنهای اسانسی منتشر شد اما تنها به تعداد نسبتا کمی از روغنهای اسانسی همچون رزماری، اسطوخودوس، میخک، جوز، دارچین و رازیانه اشاره شد. در قرن 17 آماده سازی روغن های اسانسی به خوبی شناخته شده بود و در داروخانه ها عموماً 15 الی 20 روغن مختلف وجود داشت. در قرن 18 از روغن چای به منظور اهداف پزشکی در استرالیا استفاده می شد اما احتمالاً قبل از آن هم توسط استرالیاییهای بومی این روغن استفاده میشده است. به هر حال استفاده از روغنهای اسانسی در پزشکی در قرن 19 و20 عموماً به استفاده ثانویه آنها بخاطر عطر و طعمشان تبدیل شد (کاربردهای پزشکی پس از عطر و طعم دومین کاربرد روغن های اسانسی شد) (گاستافسون، 1948 و بوئر و همکاران، 2001).
اولین مطالعات علمی پتانسیل نگهداری ادویه ها توصیف فعالیت آنتی میکروبی روغن دارچین بر ضد اسپورهای باسیل سیاه زخم در دهه1880 گزارش شد و همچنین اولین آزمایش اندازه گیری خواص باکتریوسیدی بخارات روغنهای اسانسی توسط دلاکرایکس[24] در سال 1881 انجام گرفت (برت،2004)؛ علاوه بر این میخک به عنوان نگهدارنده در برابر فساد تغییردهنده گوشت، شربتها، سسها و شیرینیجات مورد استفاده قرار گرفت. از آن به بعد دیگر ادویه ها همچون فلفل شیرین، برگ خشک بو، زیره سیاه، گشنیز، زیره سبز، پونه کوهی، رزماری، مریم گلی و آویشن گزارش شد که خواص باکتریوستاتیکی قابل توجهی دارند. بیشتر ادویهها منشا شرقی دارند با این حال برخی از آنها پس از کشف دنیای جدید معرفی شده اند همانند: فلفل قرمز، فلفل شیرین، ساسافراس[25] و وانیل که به منظور طعمدهندگی و خواص دارویی در غذاها استفاده میشوند (تاج کریمی و همکاران؛ 2010).
در حال حاضر روغن های اسانسی در دانشگاههای سراسر جهان و پژوهشهای پزشکی در صدها بیمارستان آمریکا استفاده می شود (رایبرن، 2010).
1-2-3- استفاده کنونی از روغنهای اسانسی
بزرگترین مصرف روغنهای اسانسی در غذا (به عنوان طعم دهنده)، در عطاریها (عطرها و ادکلن ها) و نیز در داروسازی ها (بمنظور خواص کاربردیشان ) می باشد. استفاده متداول روغنهای اسانسی در آروماتراپی[26] بوده که کمی بیشتر از 2% کل بازار را شامل می شود. ترکیبات منحصر به فرد روغنهای اسانسی به عنوان طعم دهندههای غذایی نیز استفاده میشوند که یا از مواد گیاهی استخراج شده و یا به طور مصنوعی تولید میشود. خصوصیات آنتیباکتریایی روغنهایاسانسی و ترکیبات آنها در تولیدات متنوع تجاری همچون ضدعفونیکنندهها و مکملهای غذایی مورد استفاده قرار میگیرند. مواد نگهدارنده حاوی روغنهای اسانسی در حال حاضر به صورت تجاری در دسترس هستند. پروتکتا1 و پروتکتا2 مخلوط عصاره های گیاهی تولید شده توسط شرکت FL و Apopka بایرن در ایالت متحده آمریکا هستند که عموماً به عنوان افزودنیهای غذایی ایمن(GRAS)[27] در ایالات متحده میباشند. با این حال محتویات دقیق آنها برای کارخانجات شناخته شده نیستند، اما احتمالاً این عصارهها شامل یک یا چند روغن اسانسی بوده که به ترتیب در محلولهای سیترات سدیم و کلرید سدیم حل می شوند. علاوه بر اثرات فیزیولوژیکی، روغنهای اسانسی برای استفاده ی گسترده در محصولات مختلف مثل از بین برنده های تجاری جوانه های سیب زمینی و مواد دافع حشرات تولید میشوند (برت، 2004).
[1] Rigor-mortis
[سه شنبه 1398-12-06] [ 04:12:00 ب.ظ ]
|