گفتار اول: پیشگیری وضعی

یکی از روش­های پیشگیری غیرکیفری از بروز جرایم علیه میراث فرهنگی و از جمله جرم حفاری و کاوش غیرمجاز، پیشگیری وضعی است. پیشگیری وضعی با پیش ­بینی تدابیری که بیشتر مربوط به محیط و شرایط است از وقوع جرایم علیه میراث فرهنگی جلوگیری می­ کند. در این بخش به بررسی راهکارهای ممکن برای پیاده­سازی پیشگیری وضعی و تاثیری که این راهکارها در کاهش جرایم علیه میراث فرهنگی دارد می­پردازیم.

بند اول: تعریف پیشگیری وضعی

یکی از شیوه ­های پیشگیری از بزهکاری، پیشگیری وضعی است که با تغییر وضعیت فرد یا شرایط محیط بیرونی مانند مکان و زمان درصدد است که از ارتکاب جرم توسط افراد جلوگیری کند.[92]            هم چنین آمده است پیشگیری وضعی یا موقعیت­مدار با تسلط بر محیط و شرایط پیرامون جرم درصدد آن است که از طریق کاهش جذابیت آماج و جاذبه زدایی از آن وضعیت پیش جنایی، آمار جرایم را مهار کند.[93] فرینگتون و ولش در تعریفی مختصر ارکان اساسی پیشگیری وضعی یا موقعیت مدار را این گونه بیان کرده اند: پیشگیری وضعی به مداخلاتی اشاره دارد که برای جلوگیری از وقوع جرم از طریق کاهش فرصت­ها و افزایش خطر  و دشواری ارتکاب جرم طراحی شده ­اند.[94] پیشگیری وضعی از جرم به دنبال کاهش فرصت­ها برای گروه­های خاصی از جرایم همواره با افزایش خطرات و مشکلات ارتکاب چنین جرایمی و کاهش سود ناشی از آن است. این پیشگیری در برگیرنده مجموعه تدابیر و اقدامات غیرکیفری است که از طریق از بین بردن یا کاهش فرصت­های مناسب برای وقوع جرم و نامناسب جلوه دادن شرایط و موقعیت پیش جنایی، از ارتکاب بزه جلوگیری می­ کنند. به دیگر سخن تدابیر و اقدامات موقعیت­مدار با مداخله در اوضاع و احوال پیش از ارتکاب جرم، وقوع بزه را برای بزهکاران احتمالی، نامناسب و زیان­آور نشان می­ دهند. پیشگیری موقعیت مدار با تسلط بر محیط و شرایط پیرامون جرم درصدد آن است از طریق کاهش جذابیت آماج جرم و جاذبه زدایی از آن، فزونی خطر شناسایی، احتمال دستگیری بزهکار و به طور کلی نامناسب جلوه دادن وضعیت از ارتکاب جرم توسط افراد جلوگیری کند.

بند دوم: روش های پیشگیری وضعی برای جلوگیری از جرم حفاری و کاوش

برای کنترل بروز جرایمی چون حفاری و کاوش و سایر جرایم علیه میراث فرهنگی می­توان به برخی اقدامات وضعی به این منظور متوسل شد. در این بخش برخی اقدامات که می ­تواند به پیشیگیری وضعی از ارتکاب جرم حفاری و کاوش کمک کند مورد بررسی قرار می­گیرد.

الف: افزایش کنترل و نظارت بر محوطه­های تاریخی و باستانی

اصطلاح حفاظت و تقویت آماج­های رفتار مجرمانه در مورد یکی از روش­های پیشگیری وضعی به کار می­رود که هدف آنها افزایش امنیت فیزیکی آماج­های جرم است تا از این طریق ارتکاب جرم برای مجرمان دشوارتر و خطر ناشی از آن بیشتر گردد[95]. در محوطه­ها و مکان­هایی که اقدامات نظارتی و حفاظتی در آنها اِعمال نمی­ شود، نه تنها حفار و کاوشگر حرفه­ای این مکان­ها را به محوطه­هایی که اقدامات حفاظتی در آنها رعایت می­شود ترجیح می­دهد، بلکه حفار و کاوشگر غیرحرفه­ای و افراد غیرمجرم دارای انگیزه مجرمانه، به علت آسان بودن شرایط انجام حفاری و کاوش ممکن است به ارتکاب جرم در چنین محوطه­هایی روی بیاورند. کمبود سیستم­های حفاظتی چه از نظر کمبود امکانات فناوری و چه از نظر کمبود نیروهای مراقب آثار و بقایای فرهنگی-تاریخی به شدت ملموس است. این کمبود حتی در مراکز  نگهداری آثار نیز مشهود است. به طوری که می­توان گفت سیستم حفاظتی موجود در موزه­ها، گنجینه­ها، بناها و محوطه­های تاریخی با ارزش مالی آثار فرهنگی تاریخی موجود در آنها تناسبی ندارد. علاوه بر این در کشور پهناور ما هزاران تپه تاریخی و محوطه باستانی وجود دارد که دور از شهر و حضور نگهبان به حال خود رها شده ­اند. ضعف حفاظت باعث شده تا این مکان­ها برای غارتگران به صورت اهدافی سهل­الوصول درآیند. بارش باران فصلی و فرسایش تدریجی محوطه­های باستانی از عواملی است که باعث می­شود محوطه­های باستانی و اشیای مدفون در آن بیشتر در معرض دید عموم قرار گیرند و طمع افراد را برانگیزانند. قاچاقچیان گاه افراد روستایی را اجیر می­ کنند تا به جمع­آوری اموال فرهنگی در این محوطه­ها بپردازند. محوطه­های باستانی که مورد کاوش میراث فرهنگی قرار می­گیرند و سپس بدون محافظ رها می­گردند، آماج هجوم غارتگران واقع می­شوند؛ زیرا حفاری­های قانونی باعث بالا رفتن آگاهی ساکنان بومی از قدمت آثار می­گردد و تب حفاری و جستجوی گنج را در آنان بالا می­برد.[96] با افزایش نظارت بر محوطه های باستانی و تاریخی می­توان آمار جرایمی که در این مکان­ها ارتکاب می­یابد که از جمله مهم­ترین آنها حفاری و کاوش است را کاهش داد. استفاده از نیروهای بیشتری برای محافظت از این آثار، باعث می­شود که افراد سودجو نیز هنگام ارتکاب جرم و انجام عمل حفاری و کاوش ریسک بیشتری را احساس کنند و از انجام عمل مربوطه منصرف شوند. در برخی موارد وجود تپه­های باستانی در میان روستاها و گسترش زمین­های کشاورزی توجه کشاورزان به این تپه­ها جلب می­ کند. به همین دلیل لازم است تا یگان­های حفاظت به تعداد کافی و با امکانات لازم به ویژه وسایل ارتباطی و نقلیه مناسب، حضور تاثیرگذار تری را در این مناطق داشته باشند.